نقد فیلم The Lobster - خرچنگ

«اگر با مشکلی روبه‌رو شدید که نمی‌تونستید حلش کنید، بچه به‌تون تعلق می‌گیره که معمولا کمک می‌کنه». این یکی از غیر منطقی‌ترین و خند‌ه‌دارترین دیالوگ‌هایی است که در «خرچنگ» (The Lobster) می‌شنوید. اما فکر می‌کنم حداقل برای خیلی از ما منطقی که در پس این جمله وجود دارد تازه نباشد. زن و شوهری در زندگی زناشویی‌شان به مشکل‌ و بن‌بست‌های عاطفی برخورد می‌کنند. یا همدیگر را دوست ندارند، یا تازه متوجه شده‌اند چقدر با همدیگر فاصله دارند. اما چیزی که دیگران به آنها پیشنهاد می‌کنند چیست؟ بچه‌دار شوید! هر از گاهی با علمی‌-تخیلی‌هایی روبه‌رو می‌‌شویم که به جای خلق صحنه‌‌های بزرگ نبرد فضاپیماها، قصد بررسی و صحبت درباره‌ی مسائل زندگی و جامعه‌ی زمان حال را از طریق آدم‌های دنیای فرضی‌ آینده‌نگرانه‌شان دارند. «خرچنگ» یک کمدی سیاه و خشک و بی‌روح است که داستانش در واقعیت جایگزین دیگری اتفاق می‌افتد. در دنیای دستوپیایی فیلم، بزرگسال‌ها فقط ۴۵ روز وقت دارند تا فرد مناسبی را برای رابطه‌ی عاشقانه و ازدواج پیدا کنند. اگر آنها به ضرب الاجلی که برایشان تعیین شده برسند و کماکان مجرد باشند، به حیوانی که از قبل تعیین کرده‌اند تبدیل شده و در طبیعت رها می‌شوند. پیام روشن است: مجردها ننگ جامعه و مجرم محسوب می‌شوند. به‌طوری که پلیس در مکان‌های عمومی از آنها درخواست مدرک ازدواج هم می‌کند. با این خلاصه‌ی داستانی، «خرچنگ» به کندو کاو تامل‌برانگیزی در باب جنبه‌ی ترسناک «عشق» تبدیل می‌شود. مگر عشق هم جنبه‌ی ترسناک دارد؟! بله و اون هم چه جورش!

وقتی فیلم را با صفاتی مثل «خشک» و «بی‌روح» توصیف می‌کنم، قصدم شمردن نکات منفی‌اش نیست. بالاخره آدم از یک دنیای دستوپیایی که در آن کنترل رابطه‌های انسان دست خودش نیست و بقیه آدم را مجبور به تن دادن به رابطه‌های اجباری می‌کنند، انتظار فضای شاداب و خوشحالی که ندارد! یکی از اولین ویژگی‌های فیلم، این است که موفق شده از طریق بافت بصری سرد و بی‌رنگ و رویش و دیالوگ‌های خشک و بازی بی‌احساس کاراکترها، نشان دهد واقعا دنیا در چنین شرایطی به چه جای کسل‌آور و ترسناکی تبدیل می‌شود. اما لازم نیست از خوشحالی یک نفس راحت بکشید و خدا را شکر کنید که این فقط یک داستان علمی‌-تخیلی با تمرکز بر روی کلمه‌ی «تخیلی» است. فیلم بازتاب‌دهنده‌ی قوانین و سیستم زندگی زمان حال است و اگر ما دنیای اطراف‌مان را مثل دنیای «خرچنگ» عجیب و مضحک پیدا نمی‌کنیم، فقط به خاطر این است که مثل شخصیت‌های فیلم، به زندگی در چارچوب قوانین این دنیا عادت کرده‌ایم و فقط یک بیگانه است که می‌تواند آنها را تشخیص دهد و به‌مان بخندد. درست مثل ما که نقش بیننده‌ی بیگانه‌‌ای در دنیای «خرچنگ» را داریم.

اگر اسم یورگوس لانتیموس برای گوش‌تان آشنا باشد، ممکن است این توضیحات هیچ کمکی در روشن کردن جهان‌بینی و استایل فیلمسازی این کارگردان نکرده باشند. چون ناسلامتی داریم درباره‌ی یکی از خاص‌ترین کارگردانان تازه کشف‌شده‌ی سینمای سال‌های اخیر حرف می‌زنیم. لانتیموس هیچ علاقه‌ای به پایین آوردن آمپر واقعیت دردناک و بی‌رحمانه‌ای که در فیلم‌هایش روایت می‌کند ندارد. بنابراین در هنگام دیدن فیلم‌هایش انتظار لحظات تهوع‌آور و شوکه‌کننده‌ی متعدد و اتمسفر خفقان‌آور قدرتمندی را بکشید. قوانین و مراسم‌های عجیب، دیالوگ‌هایی که از روی قصد قلنبه‌-سلنبه و مضحک نوشته شده‌اند و خشونت‌های هولناکی که از درون شوخ‌طبعی، وحشت بیرون می‌کشند. تمام اینها عناصر تکرارشونده‌ی تصورات ذهنی این فیلمساز یونانی است که در اولین ساخته‌ی انگلیسی‌زبانش هم به وفور یافت می‌شوند.

عصاره‌ی اصلی کارهای لانتیموس را هجو و نیش و کنایه تشکیل می‌دهد. مثلا به مهم‌ترین فیلمش «دندان نیش» (Dogtooth) که مقدمات شناخته شدن او در جهان را ایجاد کرد، نگاه کنید. او به‌طرز هنرمندانه‌ای طوری نحوه‌ی کارکرد چرخ‌دهنده‌های پشت‌پرده‌ی سیستم جامعه‌های بزرگ و کوچک را به تصویر می‌کشد که همه‌چیز در اوج عجیب‌بودن، آن‌قدر مملوس است که واقعا تحمل واقعیت برهنه‌ی فیلم سخت می‌شود و فیلم این کار را از طریق آزمایشِ کابوس‌وار یک پدر و مادر در روش جدیدشان برای بزرگ کردن بچه‌هایشان و یک گربه و یک قیچی چمن‌زنی (!) انجام می‌دهد. فیلم کالتی که مطمئنا تا سال‌ها قدرت شوکه‌کنندگی‌اش را از دست نخواهد دارد. فیلم بعدی لانتیموس، «آلپ» (Alps) که به اندازه‌ی قبلی مورد استقابل قرار نگرفت، درباره‌ی گروهی است که نقش نزدیکانِ مرده‌ی کسانی که استخدامشان می‌کنند را بازی می‌کنند. با «خرچنگ» لانتیموس دوباره به هجو جامعه برگشته و از فشاری می‌گوید که جامعه برای پیدا کردن شریک زندگی و تشکیل خانواده روی مردم می‌گذارد.

داستان از جایی شروع می‌کند که دیوید (با بازی فوق‌العاده‌ی کالین فارل) همراه با سگش که در واقع برادرش است وارد هتلی در کنار دریا می‌شوند. این هتل همان جایی که مجردها باید برای ۴۵ روز دنبال شریک زندگی مناسب‌شان بگردند. از اینجا به بعد کم‌کم با جزییات کارکرد هتل آشنا می‌شویم. دیوید و بقیه‌ی مهمانان زورکی هتل باید به اجبار در جلسات رقص حضور پیدا کنند. تئاتر‌هایی تک‌پرده‌ای در جهت نشان دادن خطرات مجرد بودن و مشکلات روزانه‌‌ی متنوعی که ممکن است برای افراد تنها بیافتد را در کمال بی‌حوصلگی تماشا کنند و تشویق کنند. و نهایتا مهمانان باید هر روز در مراسم شکار «مجرد»هایی که در جنگل‌های اطراف هتل فراری هستند شرکت کنند.

یکی از شوخی‌های تیز و برنده‌ی فیلم، این است که آدم‌ها برای پیدا کردن شریک، چگونه خصوصیات شخصیتی‌شان را نادیده می‌گیرند یا تغییر می‌دهند تا به نقاط مشترک و علاقه‌ی یکسانی با شریک موردنظرشان برسند. مثلا یکی از مردها پایش لنگ می‌زند. بنابراین باید زنی را پیدا کند که او هم لنگ بزند. اما از آنجایی که کسی با این مشخصه وجود ندارد، او سرش را به میز می‌کوبد تا با خون دماغ شدن، زنی که از مشکل خون دماغی مزمن رنج می‌برد را جذب کند. از سویی دیگر، دیوید هم وقتی به روزهای پایانی مهلتش نزدیک می‌شود و در پیدا کردن شریک مناسب شکست می‌خورد، مجبور می‌شود به زنی روی بیاورد که مشخصه‌ی بارزش «بی‌رحمی» است. در یکی از خنده‌‌دارترین صحنه‌های سیاه فیلم، این دو در کنار جنازه‌ی کسی که به تازگی خودکشی کرده است با هم آشنا می‌شود و دیوید سعی می‌کند با اهمیت ندادن به جنازه‌‌ای که در چند متری‌شان بر روی کف سنگی زمین پخش شده، نظر «زن بی‌رحم» را جلب کند.

این فقط یکی از روش‌هایی است که لانتیموس در فیلمش به معقوله‌ی پیچیده‌ی روابط عاشقانه نزدیک می‌شود تا کمی ما را برای درک آن کمک کند. مسئله این است که اکثر ما این‌طور فکر می‌کنیم که حتما باید ازدواج کنیم و اگر این کار صورت نگیرد، زندگی ناقصی خواهیم داشت. نه تنها مردم به‌طرز خواسته یا ناخواسته‌ای نگاه منفی‌ای به مجردها دارند، بلکه ممکن است خود فرد مجرد هم که در پیدا کردن شریک زندگی مناسبش به مشکل برمی‌خورد، به این نتیجه برسد که اگر قبل از فلان سن، همسری پیدا نکند، ناموفق خواهد بود. همین باعث می‌شود که مثل کاراکترهای «خرچنگ» دست به کارهای اشتباهی برای پیدا کردن شریک بزنند. مثلا یک نفر خودش را فرد متفاوتی نسبت به آن چیزی که است معرفی می‌کند تا بله‌ی دختر خانم را بگیرد. اما بعد از مدتی زندگی زناشویی که وانمود کردن جای خودش را به واقعیت می‌دهد، هویت واقعی طرفین مشخص می‌شود و این به مشکل منجر می‌شود. حالا اگر ازدواج نکنی، جامعه فکر می‌کند حتما مشکلی داریم. فیلم به زیبایی نشان می‌دهد که جامعه چقدر می‌خواهد ما را مجبور به حرکت و تصمیم‌گیری براساس قوانینش کند و در صورت سر باز زدن برچسب «رانده شده» بر پیشانی‌مان می‌خورد.

(این بخش از متن، تکه‌هایی از پایان‌بندی فیلم را لو می‌دهد)

«خرچنگ» شاید غیرعاشقانه‌ترین فیلم عاشقانه‌ای است که دیده‌ام و در همه‌جای آن ردی از سستی و ظلم عشق به چشم می‌خورد. اما شاید ناراحت‌کننده‌ترین بخش فیلم پایان‌بندی‌اش است. دیوید و زنی که مشکل نزدیک‌بینی دارد (ریچل وایز) موفق می‌شوند با اختراع زبان منحصربه‌فردی احساساتشان را به یکدیگر منتقل کنند و این‌طوری به شکلی کاملا طبیعی و غیرزورکی به یکدیگر علاقه‌مند شوند. کارگردان از اول درباره‌ی این صحبت می‌کند که ازدواج اجباری و تن دادن به رابطه‌های عاشقانه براساس قوانین نوشته‌شده و نشده‌‌ی جامعه از همان ابتدا شکست‌خورده است. اما فیلم اینجا به پایان نمی‌رسد. بلکه او در پرده‌ی سوم فیلم به آنسوی ماجرا هم می‌پردازد و از این می‌گوید که این حرف‌ها به این معنی نیست که عشق طبیعی نامیراست و بی‌انتها خواهد بود و هرکسی که به آن برسد برای همیشه از آن لذت خواهد برد. در واقع عشق واقعی هم از شکست و سرد شدن مصون نیست. در فیلم دیوید قبل از نابینا شدن معشوقه‌اش او را دوست دارد، اما از وقتی که اتفاق بدی برای او می‌افتد، نظر دیوید هم به مرور زمان درباره‌ی همسرش تغییر می‌کند. نابینا شدن زن نزدیک‌بین استعاره‌ای از مشکلاتی است که ممکن است در طول زندگی زناشویی اتفاق بیافتند و رابطه‌ی عاشقانه‌ی دو نفر را خراب کنند. مثلا در فیلم دیوید در ابتدا شجاعتش را حفظ می‌کند و هر روز زن‌ نزدیک‌بین را ملاقات می‌کند، اما به محض اینکه او متوجه می‌شود دیگر نمی‌تواند مثل گذشته با او ارتباط برقرار کند، عصبی شده و شروع به دوری از او می‌کند.

مسئله این است که همه‌ی ما دوست داریم فکر کنیم آدم‌های قوی و بااراده‌ای در روابط‌مان هستیم، اما وقتی وارد زندگی زناشویی می‌شویم، چیزهای زیادی ممکن است طوری مچ‌مان را بگیرند که تصورش را هم نمی‌کردیم. شاید حرف نهایی فیلم این است که حتی عشق واقعی هم از خطر درهم‌شکستن در امان نیست. همه‌ی ما یک سری نقاط فروپاشی داریم و تنها راه دوام عشق این است که دو طرفِ ماجرا، قابلیت، هنر و توانایی برطرف کردن نیازهای یکدیگر را داشته باشند و به محض اینکه چنین اتفاقی نیافتد، یا ما شریک‌مان را ترک می‌کنیم و یا او ما را. نابینایی یکی از همان مشکلات تصادفی زندگی است که دیوید برای حفظ رابطه‌اش باید به آن تن بدهد. این به این معنی نیست که دیوید واقعا نابینا می‌شود، بلکه به این معناست که دیوید به این نتیجه می‌رسد که حتی عشق واقعی هم بدون خطر فروپاشی نیست، اما می‌توان با از خودگذشتی در مقابلش ایستادگی کرد. دیوید یک بار طلاق گرفته است. آیا حاضر می‌شود باز دوباره تن به یک جدایی دیگر بدهد، یا شجاعتش را برای انجام این کار جمع می‌کند. می‌گویند عشق کور است. آیا دیوید با کور شدن به عشق می‌رسد؟

تهیه شده در زومجی