تمام کتاب‌هایی که طرفداران سریال Chernobyl باید مطالعه کنند

مینی‌سریالِ پنج اپیزودی «چرنوبیل» (Chernobyl) مدتی قبل با فینالِ پُرالتهابی که از تلفاتِ فیزیکی و روانی واقعی به جا مانده از فاجعه‌ی سال ۱۹۸۶ پرده برداشت به اتمام رسید. ولی کار ما هنوز با فاجعه‌ی چرنوبیل به اتمام نرسیده است. فاجعه‌ی چرنوبیل شاید واقعه‌ی مشهوری باشد، ولی سریالِ اچ‌بی‌اُ پای آن را به فضای جریانِ اصلی باز کرد و نشان داد که چرا موضوعِ تاریخی سرگرم‌کننده و تامل‌برانگیزی است که لایقِ مورد مطالعه قرار گرفتن است. بنابراین نه‌تنها کریگ مَزین، خالق سریال ازطریقِ حساب توییترش، منابعِ الهامش برای ساخت سریال را معرفی کرد، بلکه طرفداران هم این روزها بی‌وقفه در جستجوی منابع تازه برای کسب اطلاعات بیشتر و عمیق‌تر درباره‌ی این فاجعه یا داستان‌های مشابه‌ی «چرنوبیل» هستند. در نتیجه در این مطلب، فهرستی از منابعی تهیه کرده‌ایم که یا به‌طور مستقیم نقشِ پُررنگی در ساخت «چرنوبیل» داشته‌اند یا اطلاعاتِ جانبی هیجان‌انگیزی درباره‌ی چرنوبیل ارائه می‌کنند یا معرفی‌کننده‌ی فاجعه‌ها و مکان‌های آلوده‌ی دیگری از سراسر دنیا هستند که آشنایی با آن‌ها به اندازه‌ی چرنوبیل جذاب و مرموز خواهد بود:

سریالِ «چرنوبیل» تمام تلاشش را کرده تا درحالی‌که دانشمندان و سیاستمداران در حال جنگیدن با غولِ نیروگاه هستند، آدم‌های بی‌خانمانی که حال و آینده‌شان از آن‌ها سلب شده را نیز فراموش نکند. اما بااین‌حال، داستانک‌های شخصی فراوانی به این شکل وجود دارند که سریال قادر به رسیدن به تمامی آن‌ها نبوده است یا حتی مجبور شده از شدتِ درد و رنجشان بکاهد. بنابراین اگر دنبال نسخه‌ی طولانی‌تر و مشابه‌ای از خط داستانی همسر آتش‌نشان و ماموران پاکسازی حیوانات هستید، «صداهایی از چرنوبیل» سرشار از آنهاست. برای مثال در بخشی از کتاب که «تک‌گویی درباره‌ی اینکه نمی‌دانستیم می‌شود مرگ هم خیلی زیبا باشد» نام دارد، می‌خوانیم: «اول، همه دنبال مقصر می‌گشتیم. اما بعد وقتی بیشتر فهمیدیم، شروع کردیم به فکر کردن؛ حالا چیکار کنیم؟ چطوری خودمون رو نجات بدیم؟ وقتی فهمیدیم این یه مسئله‌ی یه ساله، دو ساله نیست و روی نسل‌های بعدی هم اثر می‌گذاره، شروع کردیم به ورق زدن گذشته. جمعه آخر شب اتفاق افتاد و صبح فردا، کسی چیز خاصی حس نکرده بود. پسرم رو فرستادم مدرسه و شوهرم رفت سلمانی. داشتم ناهار درست می‌کردم که شوهرم برگشت: «مثل اینکه تو راکتور آتیش‌سوزی شده. می‌گن نباید رادیو رو خاموش کنیم». راستی یادم رفت بگم که ما در پریپیات زندگی می‌کردیم؛ نزدیک نیروگاه. هنوز می‌تونم اون نورِ سرخِ آتشین رو ببینم؛ انگار راکتور می‌درخشید. اون یه آتیش معمولی نبود. انگار از چیزی ساطع می‌شد. خیلی هم زیبا بود. تا حالا چیزی شبیه‌اش تو فیلما هم ندیده بودم. اون غروب همه تو ایوون‌ها بودن و هر کسی هم که ایوون نداشت، رفته بود خونه‌ی دوستانش. ما دید خیلی خوبی داشتیم؛ طبقه‌ی نهم بودیم. مردم بچه‌هاشون رو روی دست‌شون می‌گرفتن و می‌گفتن: «تماشا کن، خوب یادت بمونه!» و اینا مردمی بودن که در راکتور کار می‌کردن؛ مهندسا، کارگرا، مربی‌های فیزیک. زیر غبار سیاه ایستاده بودن، صحبت می‌کردن، نفس می‌کشیدن. همه شگفت‌زده بودن. مردم از خیلی جاها با ماشین‌هاشون یا سوار دوچرخه اومده بودن نگاهی بیندازند. نمی‌دونستیم مرگ می‌تونه این‌قدر زیبا باشه. این رو هم باید بگم که آتیش نیروگاه بوی دود نمی‌داد. البته بوی پاییز و بهار هم که نمی‌داد؛ یه بوی دیگه داشت. بوی خاک هم نبود. نمی‌دونم. گلوم می‌خارید و از چشمام آب می‌اومد. تمام شب نخوابیدم و صدای همسایه‌ی بالایی رو هم می‌شنیدم. اونا هم نخوابیده بودن. یه صداهایی از بالا می‌اومد؛ انگار چیزا رو می‌کشیدن. جابه‌جا می‌کردن. شاید داشتن وسایل‌شون رو جمع می‌کردن. قرص سیترامون خوردم تا سردردم خوب بشه. صبح که بلند شدم، به اطرافم خیره و گنگ نگاه می‌کردم. یه حسی داشتم. این حس چیزی نبود که بعد بهش رسیده باشم؛ همون موقع این حس رو داشتم. حس کردم یه چیزی درست نیست؛ یه چیزی برای همیشه عوض شده. ساعت هشت صبح خیابون پُر از نظامی شد. با ماسک‌هایی روی صورت‌شون. وقتی اونا رو تو خیابون دیدم. با اون همه وسیله نظامی، نه‌تنها وحشت نکردیم، برعکس خیال‌مون راحت هم شد و گفتیم حالا که ارتش اینجاست، همه‌چی به خیر می‌گذره. ما اون زمان نمی‌دونستیم که این اتمِ صلح‌آمیز چقدر کُشنده‌ست و انسان چقدر در مقابل قوانین فیزیکی بی‌دفاعه».

«خروشچف تالار جدیدِ کنگره‌ها را در اکتبر ۱۹۶۱ هنگام با بیست و دومین کنگره‌ی حزب افتتاح کرد. کنگره تصمیم گرفته بود تا جنازه‌ی جوزف استالین را از مقبره‌ای که با لنین سهیم شده بود جدا کنند و برنامه‌ی جدیدی را برای ساختن یک جامعه‌ی کمونیست تصویب کردند؛ جامعه‌ای که ستون‌هایش تا اوایل دهه‌ی ۸۰ در جایگاه خودشان قرار گرفته باشند. حالا در سال ۱۹۸۶، فرستادگانِ کنگره‌ی بیست و سوم باید باتوجه‌به دستاوردهای گذشته تصمیم‌گیری می‌کردند. وضعیتِ کشور در بهترین حالت ناراحت‌کننده بود. با افزایش جمعیت، سرعت رشد اقتصاد کاهش یافته بود و احتمالا فروپاشی کامل اقتصادی محتمل‌تر از قبل می‌شد. رشدِ درآمد ملی که اقتصاددانانِ شوروی آن را در دهه‌ی پنجاه، ۱۰ درصد تخمین زده بودند، در سال ۱۹۸۵ به کمتر از ۴ درصد سقوط کرده بود. حتی سازمان جاسوسی مرکزی ایالات متحده با ارزیابی نرخ ۲ تا سه درصدی رشد درآمد شوروی و کاهش دادن آن به حدود یک درصد، تخمین‌های ناامیدکننده‌تری زده بود. از آنجایی که اهداف کمونیسم در دیدرس خارج شده بودند، اقتصاد در بحران قرار داشت، چینی‌ها اصلاحاتِ اقتصادی خودشان را معرفی کرده بودند و آمریکایی‌ها هم تحت رهبری همیشه خوش‌بینانه‌ی رونالد ریگان علاوه‌بر پیشرفت اقتصادی، در مسابقه‌ی تسلیحاتی هم از شوروی جلو زده بودند، به نظر می‌رسید که رهبری شوروی راهش را گم کرده است. مردم که بیش از همیشه شیفتگی‌شان به تجربه‌ی کمونیست را از دست داده بودند، ناامید شده بودند. بااین‌حال، با وجود قرار گرفتنِ آیین کمونیست در بحران، ناگهان به نظر رسید که کمونیست، مسیحِ نسبتا جوان و پُرانرژی و کاریزماتیکی را در قالبِ رهبر جدیدش پیدا کرده بود: میخائیل گورباچوف... گورباچوف می‌خواست که حزب، جنبه‌های منفی توسعه‌ی اجتماعی/اقتصادی در سریع‌ترین زمان ممکن را پشت سر بگذارد، تا به این پروسه، پویایی و شتاب ببخشد و درس‌های گذشته را تا سر حد ممکن یاد بگیرند. او مأموریت‌های جاه‌طلبانه‌ای را برای اقتصاد و جامعه‌ی شوروی تنظیم کرده بود؛ تا پانزده سال آینده، قبل از به پایان رسیدن هزاره، رشدِ محصولاتِ ملی را دو برابر می‌کرد. او انجام این مأموریت را برعهده‌ی انقلاب علمی و تکنولوژیک گذاشت که شامل معرفی تکنولوژی‌های جدید و تغییر جهت از سوخت‌های فسیلی، مخصوصا زغال سنگ، نفت و گاز به سمت انرژی اتمی بود. گورباچوف اعلام کرد در برنامه‌ی پنج ساله‌ی فعلی، ایستگاه‌های انرژی اتمی‌ای که دو و نیم برابر قوی‌تر از برنامه‌ی قبلی بودند فعال می‌شوند و نیروگاه‌های تروموالکتریکِ منسوخ‌شده از بیخ جایگزین می‌شوند... کنگره در ششم مارس به پایان رسید. ویکتور بریوکانوف (مدیر نیروگاه چرنوبیل) و همکارانش به عنوانِ فرستادگان اوکراین، چمدان‌هایشان را بستند و راهی خانه شدند. آینده روشن به نظر می‌رسید؛ نه‌تنها برای صنعت هسته‌ای، بلکه به‌طور کلی برای کشور. بریوکانوف در مصاحبه‌ی تلفنی که چند هفته قبل به مناسبت تولد پنجاه سالگی‌اش از اتاق هُتلش با خبرنگاری از کی‌یف داشت، نگرانی‌هایش را ابراز کرده بود. طبق معمول او گزارش گورباچوف را تحسین کرده بود و از وظایف جدیدی که برعهده‌ی صنعتِ هسته‌ای شوروی گذاشته شده حمایت کرده بود. اما او هشدار داده بود: ما باید امیدوار باشیم که این برنامه‌ها باعث اختصاص یافتن توجه‌ی بیشتری به ایمنی و قابل‌اطمینان‌سازی نسل انرژی اتمی، مخصوصا ایستگاه چرنوبیل ما شود. این برای ما از هر چیز دیگری ضروری‌تر است». مصاحبه با بریوکانوف بدون آن هشدار در روزنامه چاپ شد».

براون دومین بخشِ کتابش را این‌گونه آغاز می‌کند: «در کی‌یف در نزدیکی یک بازارِ شلوغ، راه خودم را به دورِ تابلوی "مراقب سقوط آجر باشید" انتخاب کردم و به داخل مرکزِ آرشیو دولت رفتم. چیز زیادی از زمانی‌که بیست سال پیش در اینجا کار می‌کردم تغییر نکرده است؛ همان کف‌های پارکتِ پوسیده‌شده، همان دیوارهای سبز تهوع‌آور و همان فرش شرقی. زنی که پشتِ میزِ پذیرش روی صندلی‌اش به‌طرز مستبدانه‌ای همچون یک ابوالهول مصری نشسته بود را شناختم. از او درباره‌ی سوابقِ سلامت عمومی چرنوبیل سؤال کردم و او خندید: «چرنوبیل تو دوران شوروی، یه موضوع ممنوعه بود. چیزی درباره‌اش پیدا نمی‌کنی». با لبخندی محترمانه درخواست راهنمای آرشیو را کردم: «کسی چه می‌دونه. شاید باشه». در حال ورق زدن یک کاتالوگ بزرگ، سریعا با مجموعه‌ای روبه‌رو شدم که به زبانی اوکراینی روی آن نوشته شده بود: «در باب عواقب پزشکی فاجعه‌ی چرنوبیل». با شگفتی سرم را بالا آوردم. مسئول پذیرش سرش را تکان داد و فُرم درخواست را دستم داد. او قصد نداشت تا فریبم بدهد. از آنجایی که هیچکس تا حالا آن را درخواست نکرده بود، او اصلا روحش هم خبر نداشت که چنین سوابقی وجود دارد. می‌توانستم روی کارت کتابخانه ببینم که اولین نفری بودم که آن‌ها را گرفته بود. در میان درختانِ پلاستیکی در جای دنج و روشنی از اتاق مطالعه، منتظر پرونده‌ها نشستم. در دهه‌ی ۱۹۹۰ از بیرون پنجره‌های باز اینجا می‌توانستم صدای شیپورهایی که برای مراسم خاکسپاری در قبرستان نزدیک کتابخانه نوحه‌سرایی می‌کردند بشونم. حالا سروصدای بوق و غرشِ ماشین‌های ساخت و ساز اتاق را پُر کرد. پرونده‌ها رسیدند. سراغ اولین ستون بلندِ آن‌ها رفتم. صدها عدد از این کاغذها شامل سوابقِ پزشکی و کشاورزی، گزارش‌های آماری، رونوشت‌های جلسات، مکاتبات رسمی، درخواست‌ها و نامه‌هایی که داستان چگونگی اطلاع پیدا کردنِ مقامات اوکراین از تاثیرات فاجعه‌ی چرنوبیل را روایت می‌کردند می‌شد. درحالی‌که بایگانی‌کننده کاغذهای بیشتری را روی میزم روی هم می‌گذاشت، من یادداشت برمی‌داشتم. همان روز اول فهمیدم که سال‌ها درگیر این کار خواهم بودم. خیلی زود با سندی مواجه شدم که متعجبم کردم. آن سند، تقاضانامه‌ای بود که درخواستِ گزارشِ وضعیتِ پاکسازی‌کننده‌ها برای ۲۹۸ نفر از کسانی که در کارخانه‌ی پشم در شهر چرنیهیف در شمال اوکراین کار می‌کردند را داده بود. پاکسازی‌کننده، اصطلاحی بود که از آن برای اشاره به کسانی که در حین تمیز کردنِ حادثه‌ی چرنوبیل، در معرضِ دُز قابل‌توجه‌ای از رادیواکتیو قرار می‌گرفتند استفاده می‌شد. من گیج شده بودم. چطور امکان دارد کارگرانِ کارخانه‌ی پشم که اکثرشان زن هم بودند، پاکسازی‌کننده بوده باشند؟ و تازه آن هم چرنیهیف؟ نقشه‌ها نشان می‌دهند که این شهر خارج از مسیرِ اصلی بارش رادیواکتیو چرنوبیل قرار دارد. در ذهنم پاکسازی‌کننده‌ها را مردانی تصور می‌کردم که لباس‌های سُربی به تن می‌کردند و با شجاعت به درون امواجِ نامرئی گاما هجوم می‌بُردند. آن‌ها در تصوراتم کارگرانِ زنِ صنعت نساجی در یک شهرِ ساکت و تمیز که در هشتاد کیلومتری حادثه قرار داشت نبودند. آن‌ها چه کار می‌کردند که در معرضِ چنین دُزهایی قرار گرفته‌اند؟ این کارگرانِ کارخانه‌ی پشم که جزو پاکسازی‌کنندگان از آب در آمده بودند تمام ذهنم را به خودشان معطوف کرده بودند. من برای یافتن اطلاعات بیشتر درباره‌شان ادامه دادم. سوابق بیشتری پیدا کردم، اما هنوز گیج بودم. در ژوئیه ۲۰۱۶، یک ماشین کرایه کردم و همراه‌با همکارم اُلها مارتینیوک به سمتِ چرنیهیف حرکت کردیم».

رودولف هرزوگ اولینِ فصلِ کتابش را این‌گونه آغاز می‌کند: «داستانِ این ماشین خطرناک در آخرین روزهای جنگ جهانی دوم آغاز می‌شود. آلمانِ هیلتر شکست خورده بود و ارتشِ سرخِ شوروی مشغول رژه رفتن بر باقی‌مانده‌های برلینِ بمباران‌شده بود. پایانِ رایش سوم به‌طور همزمان آغاز یک نظام سیاسی جدید بود. بخش‌هایی از این تغییر و تحول، علنی اتفاق افتاد: تسلیم شدن آلمانِ نازی، آزادسازی اردوگاه‌های کار اجباری و تقسیم شدن دشمنِ شکست‌خورده به مناطقِ اشغالی. اما رویدادهایی که صحنه را برای جنگ سرد آماده می‌کردند خارج از چشم عموم مردم صورت می‌گرفتند. ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی مدت‌ها بود که خودشان را رقبای یکدیگر می‌دانستند و در قالب درگیری سیستم‌های متضادشان، سعی می‌کردند تا از لحاظ فرهنگی، علمی و نظامی روی دست هم بلند شوند. هر دو جبهه به‌طرز دیوانه‌واری می‌خواستند اطلاعاتِ دانشمندان و تکنسین‌های نظامی آلمان را به چنگ بیاورند و آن‌ها مشخصا با این نقشه، متخصصان را هدف قرار دادند. آن‌ها به‌ویژه به اعضای «انجمن اورانیوم» آلمان چشم دوخته بودند؛ پژوهشگرانی که در برنامه‌ی اتمی هیتلر کار کرده بودند. کماکان سر اینکه دانشمندانِ آلمانی چقدر به ساختنِ بمب اتم برای هیلتر نزدیک شدند، عدم توافق وجود دارد، اما در این شکی نیست که آن‌ها در اولین سال‌های جنگ جهانی اول، به‌طرز قابل‌توجه‌ای از همتاهای آمریکایی‌شان پیشی گرفته بودند. کمتر از یک سال بعد از اینکه اوتو هان، فریتز استراسمن و لیزه مایتنر، شکاف هسته‌ای را در سال ۱۹۳۸ کشف کردند، یک پروفسورِ هامبورگی به اسم پاول هارتِک به وزارتِ جنگِ نازی‌ها سر زد تا با رهبری ارتش درباره‌ی احتمال ساختِ سلاحِ‌ هسته‌ای گفت‌وگو کند. هارتِک دلیل آورده بود که کشوری که پیش از دیگران موفق به ساختنِ دستگاه آخرالزمان شود، از برتری بزرگی نیست به دشمنانش بهره خواهد بُرد. نازی‌ها به مواد فراوانی که برای ساخت بمب لازم بود دسترسی داشتند. آلمان دارای ذخیره‌ی عظیمی از اورانیوم و آب سنگین (عنصر حیاتی برای تبدیل اورانیوم به پولوتونیومِ درجه‌ی سلاح) که در نروژِ تحت اشغال تهیه می‌شد بود. ولی با اینکه ازبهترین‌ِ بهترین‌های حوزه‌ی فیزیک آلمان که شامل هان، کارل فریدریش فون وایتسزکر و ورنر هایزنبرگ برنده‌ی جایزه‌ی نوبل می‌شدند، روی برنامه‌ی هسته‌ای نازی‌ها کار می‌کردند، ولی رایش سوم قادر به عملی کردنِ برتری‌اش نبود... احتمالا مهم‌ترین دلیلِ شکست برنامه‌ی سلاح‌های هسته‌ای آلمان به خاطر این بود که رهبرانِ نازی و بالاتر از همه هیتلر، قادر به هضم کردنِ پتانسیلِ تخریبگرِ بمب اتم نبودند. در نتیجه آن‌ها تلاش زیادی برای افزایشِ سرعتِ توسعه‌اش نکردند. نیکولاس ریهل، شیمیدان هسته‌ای که از عناصرِ داخلی «انجمن اورانیوم» بود، بعدها در کتاب خاطراتش ادعا کرد که یک پژوهشگر یا مهندس که از کنجکاوی علمی و عشق به تجربه‌گرایی فنی انگیزه می‌گیرد به زور می‌توانست دربرابر جذابیتِ پروژه‌ی اورانیوم ایستادگی کند و اگر آن‌ها برای انجام این کار، تحت‌فشار قرار می‌گرفتند و دولت از تلاش‌هایشان حمایت می‌کرد، آلمان‌ها بیشتر از اینها پیشرفت می‌‌کردند. ریهل علاقه‌ی نه چندان قوی رهبران آلمان را ناشی از هوشِ عقب‌افتاده‌ی هیتلر و نوچه‌هایش می‌داند. ریهل می‌نویسد که آن‌ها بدون‌شک می‌توانستند چیزهایی مثل موشک‌ها که سروصدای زیادی ایجاد می‌کردند و ساز و کارشان روشن بود را درک کنند، ولی آن‌ها درکِ درستی از کانسپت‌های انتزاعی و ناآشنای مقدارِ زیادی انرژی که بر اثر شکافِ هسته‌ای آزاد می‌شود نداشتند».

اندرو درباره‌ی گشت و گذارش در شهر پریپیات می‌نویسد: «ما در حال نزدیک شدن به هُتل هستیم. از کنار یک سری گرافیتی‌های ترسناک عبور می‌کنم: تصاویرِ سیلوئتِ کودکانی مشغول بازی کردن روی دیوارهای رستورانِ هتل نقاشی شده است. درکنار گروهی از آن‌ها یک نفر نوشته است «کودکانِ مُرده گریه نمی‌کنند». هُتل پولسی که مشرف به میدان قرار دارد دارای یکی از بهترین چشم‌اندازهای شهر است. پس مستقیم به سمت پشت‌بام حرکت می‌کنیم و هر کدام از طبقاتِ وسوسه‌کننده‌ی ساختمان را بدون معطلی پشت سر می‌گذاریم. از این بالا می‌توان تا مایل‌ها دورتر را دید. درحالی‌که چرنوبیل در افق پشتِ خانه‌های متروکه نشسته است، نوکِ چرخ و فلک هم ۱۵۰ متر آن‌طرف‌تر از فرازِ گستره‌ی درختانِ به چشم می‌خورد. درحالی‌که دیگران مشغولِ عکسبرداری از بالای پشت‌بام هستند، من از آن‌ها جدا می‌شوم و به سمتِ چرخ و فلک حرکت می‌کنم. اولین باری است که دارم تنهایی بیرون قدم می‌زنم. به سمت میدانی با بتنِ ترک‌برداشته‌اش که با علف‌های هرز پوشیده شده نگاه می‌کنم و عکس‌های چند ده ساله‌ی قدیمی از روزهای آفتابی را به یاد می‌آورم؛ بوته‌های تر و تازه گل‌های رُز، رژه‌ها و صورت‌های خندان. احساس تنهایی در اینجا بیداد می‌کند. من آدم منزوی‌ای هستم و بارها با شگفتی درباره‌ی اینکه تبدیل شدن به آخرین انسان روی زمین و داشتنِ توانایی رفتن به هر جایی و انجام هر کاری که دوست دارم با آزادی مطلق فکر کرده‌ام. همیشه داستان‌های پسا-آخرالزمانی، به‌ویژه من را از خود بی‌خود می‌کنند. حالا چقدر کنایه‌آمیز است که در حال تجربه کردنِ بُریده‌ای از آن زندگی متصورشده هستم؛ بسیار مضطرب‌کننده است. به‌طور تصادفی با ساختمانِ دایره‌ای‌شکلی برخورد می‌کنم که ظاهرا یک چیزی در مایه‌های استادیوم ورزشی بوده است؛ باقی‌مانده‌های متلاشی‌شده‌ی رینگِ بوکس در مرکزش دیده می‌شود. عکس می‌گیرم و بیرون می‌روم و به احتمالا شناخته‌شده‌ترین ساختارِ حادثه‌ی چرنوبیل بعد از خودِ ایستگاه نیروگاه می‌رسم. احساس خیلی عجیبی است وقتی چیزی که از عکس‌ها می‌شناختی را برای اولین‌بار از زاویه‌ی چشمانِ خودت می‌بینی؛ مثل دیدن از برج ایفل یا اهرام می‌ماند. اما آشنایی مانعِ شگفتی نمی‌شود. اگرچه آدم تمام جزییات اصلی مثل رنگ‌ها و اشکال‌ را می‌شناسد، ولی هنوز چیزهای زیادی هستند که قبلا متوجه‌شان نشده‌ای. نه‌تنها این، بلکه چارچوب هم حیاتی است: آدم تمام چیزهای اطرافش را هم می‌بیند، جغرافیا و فاصله‌ی چیزها از یکدیگر که انتظار نداشتی آن‌ها را از فلان نقطه ببینی. در نزدیکی چرخ و فلک که از آنجایی که برای افتتاح به‌عنوان بخشی از جشنواره‌های اول ماه می، هرگز فرصت پیدا نکرد تا به‌طور رسمی افتتاح شود، ماشین‌های برقی قرار دارند. ده-دوازده‌تا ماشینِ پلاستیکی در محفظه‌ی فلزی ۱۰ در ۲۰ متری بی‌حرکت نشسته‌اند. پرده‌هایی که برای محافظت دربرابر باران در نظر گرفته شده بودند خیلی وقت است از بین رفته‌اند. پایه‌های فلزی بی‌حفاظ یکی از رادیواکتیوترین بخش‌های شهر هستند، ولی خود ماشین‌ها با درنظرگرفتن همه‌چیز در وضعیتِ خوبی قرار دارند. قبلا عکس خیلی خوبی از این ماشین‌ها دیده بودم و سعی کردم تا یک نمونه از آن را تکرار کنم، ولی مدام حواسم با افکارِ کودکانِ مهاجرِ ناامید در اول می ۱۹۸۶ پرت می‌شود. آن‌ها امیدوار بودند که جایی که الان هستم باشند؛ در حال خندیدن و لذت بردن از کوبیدنِ ماشین‌هایشان به یکدیگر».

دیمیتری گلوخوفسکی داستانش را (با ترجمه فربد آذسن) این‌گونه آغاز می‌کند: ««کی اونجاست؟ آرتیوم، برو یه نگاه بنداز!». آرتیوم با بی‌میلی از روی صندلی‌اش درکنار آتش بلند شد و درحالی‌که اسلحه‌اش را از دوشش برمی‌داشت و آن را در دست می‌گرفت، به سمت تاریکی قدم برداشت. روی مرز بین روشنی آتش و تاریکی تونل ایستاد. تا جایی که می‌توانست بلند و تهدیدآمیز به اسلحه‌اش ضربه زد و با صدایی بلند و زمخت نعره کشید: «ایست! رمز عبور!». صدای پای سریع و بُریده بُریده‌ای را از جایی که تا چند لحظه قبل از آن صدای زمزمه‌های توخالی به گوش می رسید شنید. یک نفر داشت به عمق تونل عقب‌نشینی می‌کرد. صدای خشن آرتیوم و لرزه‌ی اسلحه‌اش او را ترسانده بود. آرتیوم با عجله به سمت آتش برگشت و به پایوتر آندرویچ جواب داد: «کسی جلو نیومد. جوابی هم داده نشد. فرار کردن». «احمق! بهت دستور دقیق داده شده. اگه جواب ندن، فوراً شلیک می کنی! از کجا می دونی کی بود؟ شاید موجودات تاریکی دارن بهمون نزدیک می‌شن!». «نه... فکر نکنم آدم بودن... صداهای عجیبی شنیدم... صدای پا شبیه صدای پای آدم نبود. چیه؟ فکر کردی نمی‌تونم صدای پای آدم رو تشخیص بدم؟ تازه از کی تا حالا موجودات تاریکی فرار می کنن؟ تو خودت هم می دونی پایوتر آندرویچ؛ جدیداً بی‌درنگ میان جلو. بدون اینکه چیزی تو دستشون باشه به یه گشت حمله کردن؛ مستقیم تو آتیش مسلسل. ولی این یکی سریع فرار کرد... مثل حیوونی که ترسیده باشه».«باشه آرتیوم! فهمیدیم تو هم بلدی. ولی الان دیگه بهت دستور داده شده. پس بدون فکر کردن ازش اطاعت کن. شاید یه دیده‌بان بود و الان می‌دونه تعداد کمی از ما اینجان و داره حساب کتاب می کنه ببینه چقدر مهمات نیاز داره. ممکنه بیان و وجود ما رو از این منطقه پاک کنن؛ الان هم دیگه فقط به قصد سرگرمی. ممکنه یه چاقو بذارن دم گلومون و برن کل ایستگاه رو سلاخی کنن، درست مثل پلژائوسکایا؛ فقط هم به خاطر اینکه کلک اون جاسوس رو نکندی... مواظب باش! دفعه‌ی بعد یه کاری می‌کنم دنبالشون بری تو تونل!». آرتیوم از تصور کردن تونل فراتر از ناحیه‌ی هفتصد متری به خود لرزید. حتی فکر کردن راجع به تونل هم ترسناک بود. هیچ کس جرئت نداشت پایش را فراتر از ناحیه‌ی هفتصد متری رو به شمال بگذارد. گشت‌ها به ناحیه‌ی پانصد متری رسیده و پست‌های مرزی را با چراغ روی واگن‌ها روشن کرده بودند. به خودشان تلقین کرده بودند که هیچ آشغالی از این ناحیه عبور نکرده و هرکس به محض رسیدن به آن، با عجله عقب‌نشینی کرده است. حتی دیده‌بان‌های کله‌گنده که قبلاً تفنگدار نیروی دریایی بودند، در ناحیه‌ی ششصد و هشتاد متری توقف می‌کردند، سیگارهای در حال سوختنشان را در دست‌های فنجان‌مانندشان نگه می‌داشتند و بدون حرکت می‌ایستادند. محض اطمینان به تجهیزات دید در شبشان چنگ می‌زدند و بعد به آرامی و بدون سروصدا برمی‌گشتند، بدون اینکه از نگاه کردن به تونل دست بردارند یا به آن پشت کنند. آن‌ها هم‌اکنون نیروی گشتی در ناحیه‌ی چهارصد و پنجاه متری بودند، پنجاه متر پایین‌تر از پست مرزی. مرز هر روز یک بار بررسی می‌شد و بررسی امروز چند ساعت قبل کامل شده بود. حالا پست آن‌ها در دورترین نقطه نسبت به بقیه قرار داشت و هیولاهایی که احتمالاً توسط نیروی گشتی قبلی ترسانده شده بودند، شروع به خزیدن و نزدیک شدن کرده بودند. آن‌ها به مردم، به آتش، جذب می شدند... آرتیوم دوباره روی صندلی‌اش نشست و پرسید: «خب حالا واقعاً چه اتفاقی توی پلژائوسکایا افتاده بود؟». گرچه او این داستان که خون را در رگ‌ها منجمد می‌کرد قبلاً از بازرگان‌های ایستگاه شنیده بود، ولی اصرار داشت که دوباره آن را بشنود؛ مثل بچه‌ای که میل کنترل‌ناپذیری برای شنیدن داستان‌های‌ترسناک دارد؛ داستان‌هایی راجع به موجودات جهش‌یافته‌ی بدون سر و موجودات تاریکی که بچه‌های کوچک را می دزدند».

این کتاب داستانِ عصرِ هسته‌ای را نه از زاویه‌ی دید دانشمندان یا استراتژیست‌هایش، بلکه از زاویه‌ی دیدِ خودِ اورانیوم خام روایت می‌کند. سنگِ معدنی‌ای که اگرچه در ظاهر منحصربه‌فرد به نظر نمی‌رسد، ولی حتی تصورِ قدرتِ تخریبگری‌اش در صورت تحت‌ کنترل قرار گرفتن حتی تا به امروز هم سخت است. همان‌طور که خود زولنر می‌نویسد: «یک اتمِ اورانیوم آن‌قدر قوی است که می‌تواند یک دانه شن را به حرکت بیاندازد. یک جسم کروی به اندازه‌ی گریپ‌فروت از آن قادر است یک شهر را نابود کند». داریم درباره‌ی عنصری حرف می‌زنیم که یک تُن از اورانیوم خام قادر به فراهم کردنِ الکتریسته‌ای که از سوزاندنِ بیست هزار تُن زغال سنگ به دست می‌آید است. اورانیوم حکم داستان جوجه‌اُردک زشت را دارد. در ابتدا به اورانیوم به‌عنوان آشغال نگاه می‌شد. معدنچیانِ نقره وقتی با این سنگ‌های معدنی برخورد می‌کردند، آن‌ها را کنار می‌انداختند. تازه از زمانی‌که ماری و پی‌یر کوری موفق به کشف رادیوم در سنگِ اورانیوم شدند، دیگران هم آن را جدی گرفتند؛ بالاخره کوری‌ها با معرفی اورانیوم به‌عنوان علاجِ سرطان و برنده شدن جایزه نوبل به خاطر آن، حسابی برای آن مشتری پیدا کردند. از اینجا به بعد تعاملِ اورانیوم با انسان‌ها شامل آتش و خون می‌شود. دانشمندان بیشتری شروع به بررسی این عنصر کردند و در اوایل دهه‌ی ۱۹۳۰، دانشمندی به اسم لئو زیلارد ایده واکنش زنجیره‌ای هسته‌ای را برای نخستین بار مطرح کرد. زیلارد و انریکو فرمی، ایده ساخت راکتور اتمی را نیز به نام خود ثبت کردند. نامه معروف انیشتین به روزولت رئیس‌جمهور آمریکا در سال ۱۹۳۹ در مورد لزوم ساخت بمب اتمی درواقع به قلم زیلارد (و با مشورت چند فیزیکدان دیگر) نوشته شده اما چون زیلارد در آن زمان دانشمند برجسته‌ای نبود، انیشتین آن را امضا کرده بود. نامه‌ای که منجر به آغاز پروژه منهتن برای تولید نخستین بمب اتمی شد. «تاریخ اورانیوم» کتابِ بی‌نقصی نیست. برخی از بخش‌هایی که به سفرهای خودِ نویسنده به معادنِ اورانیوم در سراسر دنیا اختصاص دارد، محتوای ارزشمندی به بحث اضافه نمی‌کنند. همچنین این کتاب با این هدف نوشته شده که یعنی خواننده از قبل از اتفاقاتی مثل پروژه‌ی منهتن و چرنوبیل اطلاع دارد. اما وقتی کتاب روی فُرم قرار دارد علاوه‌بر اینکه درباره‌ی سرچشمه‌ی معدنکاری اورانیوم و پروسه‌ی تحول آن در مرور زمان آگاهی‌دهنده است، بلکه از توصیفاتِ هیجان‌انگیز زولنر هم بهره می‌برد (مثل بخشی که به گردهمایی تمام اسطوره‌ها و ادیان و فلسفه‌های دنیا که باور دارند دنیا با آخرالزمانی آتشین به اتمام می‌رسد اختصاص دارد).

در سال ۲۰۰۴ یکی از بازمانده‌ها برای روزنامه‌ی سنگاپوری «استریتس تایمز» تعریف کرد که او سه‌تا از اعضای خانواده‌اش را به خاطر این فاجعه از دست داده است. شوهرش از سرطانِ پانکراس می‌میرد. پسرش پس از سال‌ها دست‌وپنجه نرم کردن با درد و بالا آوردنِ هرروزه‌ی خون خودکشی می‌کند و کوچک‌ترین پسرش هم در سن ۲۰ سالگی به خاطر یک بیماری طولانی‌مدت می‌میرد. با اینکه دو سال قبل از فاجعه، دانشمندانِ خودِ یونیون کارباید درباره‌ی احتمال جدی آزاد شدن مواد سمی هشدار داده بودند، ولی هیچکس به خاطر این فاجعه مجازات نشد. با اینکه کارخانه در یک منطقه‌‌ی بسیار پُرجمعیت ساخته شده بود، ولی شرکت هیچ سیستمی برای هشدار دادن به ساکنان منطقه در موقعیت اضطراری نداشت. قبل از فاجعه هم کارکنانِ مسئول ایمنی و رسیدگی کارخانه به‌دلیل اینکه حشره‌کش‌هایش به خاطر خشک‌سالی خوب فروش نمی‌رفتند، اخراج شده بودند. با خواندنِ گوشه‌ای از توضیحاتِ وحشتناکِ فاجعه‌ی بوپال می‌توان تصور کرد که چرا سینماگران و مردم هند با دیدنِ مینی‌سریال «چرنوبیل» یاد فاجعه‌ی کشور خودشان افتاده‌اند و از کریگ مزین، خالق «چرنوبیل» خواسته‌اند تا سریالِ فاجعه‌ی بوپال را هم بسازد (او گفته که برای اینکه در جا نزد این کار را نمی‌کند، ولی به تولید داستان‌هایی که حقیقت در آن‌ها اهمیت دارد ادامه خواهد داد). از مرگ حیوانات و انسان‌ها در هر دو فاجعه گرفته تا زنِ تاره عروسی که شوهرش را در این فاجعه از دست می‌دهد. درست همان‌طور که شهر پرپیات به یک شهرِ پسا-آخرالزمانی تبدیل شده، کارخانه‌ی یونیون کارباید و محیط اطرافش هم توسط علف‌های هرز بلعیده شده است. هنوز معلوم نیست که آیا بعد از موفقیت «چرنوبیل»، سریالِ درخورتوجه‌ای درباره‌ی این فاجعه ساخته خواهد شد یا نه. ولی در حال حاضر نزدیک‌ترین چیزی که به سریال «چرنوبیل» برای فاجعه‌ی بوپال داریم، کتاب «پنج دقیقه پس از نیمه‌شب در بوپال» است. این کتاب هم مثل «چرنوبیل»، علاوه‌بر بررسی دلایل و وقایع‌نگاری اتفاقات منتهی به انفجارِ تانک‌های کارخانه و ماجراهای بعد از آن، جنبه‌ی انسانی و شخصی آن را هم نادیده نمی‌گیرد. درواقع «پنج دقیقه پس از نیمه‌شب در بوپال» مثل ترکیبی از «صداهایی از چرنوبیل» و «چرنوبیل: تاریخ یک فاجعه‌ی هسته‌ای» است. بنابراین اگر بعد از بلعیدنِ هر چیزی که درباره‌ی چرنوبیل وجود دارد، به‌دنبالِ فاجعه‌ی مشابه‌ی دیگری برای سر در آوردن از آن هستید، فاجعه‌ی بوپال خود جنس است.

سفری که با بررسی تم‌های پیچیده‌ی تاریخ شوروی از آخرین تزارِ امپراتوری روسیه شروع می‌شود و تا اولین رئیس‌جمهورِ جمهوری روسیه ادامه دارد. او میراثِ به جا مانده از رهبرانِ شوروی را زیر ذره‌بین می‌برد و دولت‌های پسا-شوروی و چالش‌هایی که هم‌اکنون با آن درگیر هستند را بررسی می‌کند. «آزمایش شوروی» با ترکیبِ جزییاتِ درگیرکننده و تحلیل‌های عمیقش روی سه‌ انقلاب تمرکز می‌کند: سالِ پُرآشوبِ ۱۹۱۷ که ولادیمیر لِنین حزب «بُلشِویک‌ها» را برای براندازی امپراتوری پادشاهی تِزار رهبری کرد؛ دهه‌ی ۱۹۳۰ که جوزف استالین، اقتصاد، جامعه و دولت را متحول کرد؛ و دهه‌ی ۸۰ تا دهه‌ی ۹۰ که جاه‌طلبی‌ها و تلاش‌های فاجعه‌بارِ میخائیل گورباچوف برای اصلاحات و تجدید حیات کشور به فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به رهبری بوریس یلتسین منجر شد. «آزمایش شوروی» همه‌چیز را از اتفاقات ناشناخته و شناخته‌شده را بررسی می‌کند؛ از تظاهراتِ جمعیت در خیابان‌های سنت پیترزبورگ در انقلاب فوریه گرفته تا شرایطِ بد استالین بعد از تهاجمِ پیش‌بینی‌شده‌ی هیتلر به روسیه. از تاثیری که فاجعه‌ی چرنوبیل در افشای واقعیتِ زشتِ سیستمِ سیاسی روسیه داشت تا مانورهای سیاسی بوریس یلتسین در تلاش برای تجزیه اتحاد جماهیر شوروی و مبارزه با رقبایش. «آزمایش شوروی» به تمام پیچیدگی‌ها و تناقض‌های ۷۰ ساله‌ی شوروی، از ظهور تا سقوطش می‌پردازد و دستاوردهای واقعی و شکست‌های مفتضحانه‌اش را موشکافی می‌کند. از تشکیلِ شوروی با هدف به حقیقت تبدیل کردنِ جامعه‌ی یوتوپیایی مارکس تا فهمیدن و اجرای کج و کوله‌ی فلسفه‌ی مارکس که به چیزی در تضاد با آن آرزوی زیبا منتهی می‌شود. شاید این کتاب در ظاهر برای کسی که تقریبا هیچ چیزی درباره‌ی تاریخ روسیه نمی‌داند نامفهوم و ترسناک به نظر برسد، ولی در حقیقت «آزمایش شوروی» حکم یک دروازه‌ی ورودی خیلی خوب را برای تازه‌واردها دارد.

مثلا وقتی اندرو از یک فعالِ محیط زیست می‌پرسد که آیا فکر نمی‌کند که معادنِ شن‌های نفتی در کانادا به‌طرز ناراحت‌کننده‌ای زیباست، او جواب می‌دهد: «نه. من هرگز از چنین واژه‌ای برای توصیفش استفاده نمی‌کنم. اینجا مکانیه که خالی از هرگونه زندگیه. یه برهوتِ خالی خالی. و آدم مدام به یاد میاره که اینجا قبلا چه چیزی بوده. یا چه چیزی هنوز باید اینجا باشه». اندرو در افکارش می‌گوید: «چیزی که هنوز باید اینجا باشه. با خودم فکر کردم مسئله همین است. زیبایی یا زشتی یک مکان آن‌قدرها به چیزی که در ظاهر به نظر می‌رسد بستگی ندارد. حتی یک برهوت هم در صورتی که روی ماه باشد می‌تواند زیبا باشد. چه کسی را می‌توان پیدا کرد که بتواند زیبایی یک کویر را فارغ از اینکه چقدر خشک و خشن است انکار کند؟ در عوض زیبایی به اعتقادمان درباره‌ی اینکه چه چیزی درست است و چه چیزی غلط است بستگی دارد. بالاخره چگونه به این نتیجه رسیدیم که اشیای غیرطبیعی مثل شهرها، مزرعه‌ها و جاده‌ها زیبا هستند؟ این چیزی است که می‌خواستم از آن سر در بیاورم. لایه‌ای از زیبایی باید در تمام گوشه‌های بی‌مراقبِ دنیا وجود داشته باشد». اندرو بک‌ول درباره‌ی همان احساسِ مشترکی حرف می‌زند که باعث می‌شود به زیبایی دنیاهای سایبرپانک اعتقاد داشته باشیم. در اینکه محیط زیست در فیلم‌هایی همچون «بلید رانر» و «شبح درون پوسته» نابود شده است و با پالایشگاه‌ها و آسمان‌خراش‌های غول‌آسا و کوچه‌پس‌کوچه‌های کثیف جایگزین شده وجود ندارد، ولی همزمان مات و مبهوتِ خیره‌کنندگی چهره‌ی جدید آن‌ها می‌شویم. اندرو این طرز تفکر را روی دنیای واقعی خودمان اجرا کرده است. متنِ «دیدن از چرنوبیل آقتابی» یکی از نزدیک‌ترین چیزهایی است که به تفکراتِ کاراکتر راست کول (متیو مک‌کانهی) از فصل اول «کاراگاه حقیقی» داریم.

درواقع در سال‌های بعد از این فاجعه، منطقه‌ی انزوای چرنوبیل به محیط زیستِ جنگلی و سرسبزی تبدیل شده است. از گزارهای وحشی و گوزن‌ها و آهوها گرفته تا روباه‌ها و گوزن‌های موس و خرس‌ها و راسوها و چند ده گله‌ی گرگ، همه در این منطقه زندگی می‌کنند. چنین چیزی درباره‌ی حشرات، دوزیستان، خزندگان و صدها نوع پرنده هم صدق می‌کند. سوالی که کتابِ «قلمروی حیات وحش چرنوبیل» می‌خواهد به آن پاسخ بدهد این است که چگونه این اتفاق افتاده است؟ شاید دیگر انسان‌ها در اطرافِ چرنوبیل زندگی نمی‌کنند و شاید این منطقه حالا به‌عنوانِ قبرستانی که حاوی ارواحِ قربانیان و آوارگان این حادثه است شناخته می‌شود، اما این موضوع درباره‌ی حیوانات و گیاهان صدق نمی‌کند. یکی از تم‌های پُرتکرارِ داستان‌های پسا-آخرالزمانی این است که چگونه طبعیت قلمروی خودش را از انسان‌ها پس می‌گیرد و کتاب «قلمروی حیات وحشِ چرنوبیل» دقیقا درباره‌ی همین بخش از یک دنیای پسا-آخرالزمانی است. حالا که انسان‌ها از ترسِ تشعشعاتِ رادیواکتیو فرار کرده‌اند، نه‌تنها حیوانات هم دنبالشان فرا نکرده‌اند، بلکه تعداد و گستره‌ی زندگی‌شان خیلی بیشتر از گذشته رشد کرده است. مثلا گرازهای وحشی قبل از چرنوبیل در این منطقه بسیار نادر بودند، ولی در کتاب می‌خوانیم که تعدادشان بعد از حادثه، به‌طرز قابل‌توجه‌ای افزایش پیدا کرده است. فهرستی که دانشمندانِ فعال در بخشِ اوکراینِ چرنوبیل تهیه کرده‌اند با بیش از ۳۲۰ نوع از مهره‌داران که شامل ۱۸۶ نوع پرنده و پنجاه و پنج نوع پستاندار می‌شوند، بلند و شگفت‌آور است. در بین آن‌ها تعدادی گونه‌ی نادر و در خطر انقراض هم وجود دارند. یکی از آن‌ها عقابِ دُم سفید است. دوتای دیگر خفاش گوش پهن اروپایی هستند که حدود بیش از ۵۰ سال است که در اطراف چرنوبیل دیده نشده بوده و دیگری خفاش نکتیول است که حداقل ۶۰ سال است که در اوکراین دیده نشده بوده. به‌علاوه‌ی حیوانات، بیش از ۱۵ هزار گونه‌ی گیاهی، خزه و گلسنگ که در مکانی که حکمِ منطقه‌ی صفرِ حادثه‌ی هسته‌ای را دارد رشد کرده‌اند. دانشمندان در گشت و گذارهایشان در حیات وحش، گوزن‌های موس را با بچه‌هایشان دیده‌اند که در حالی که تا زانو در گل و لای فرو رفته بودند، در حال عبور از باتلاق‌های سرشار از باقی‌مانده‌های هسته‌ای بوده‌اند. آن‌ها گزارهایی را دیده‌اند که از قارچ‌هایی پای درختان رشد کرده از درون خاکِ رادیواکتیو سر در آورده‌اند تغذیه می‌کردند و با لانه‌سازی پرنده‌ها در سوراخ‌سنبه‌های سقفِ بتنی غول‌آسایی که بر سر راکتور شماره ۴ کشیده شده است روبه‌رو شده‌اند. یکی از غم‌انگیزترین بخش‌های مینی‌سریالِ «چرنوبیل»، خط داستانی قتل‌‌عام حیوانات بود. اما خوشبختانه با مطالعه‌ی «قلمروی حیات وحشِ چرنوبیل» متوجه می‌شوید که آن قتل‌عام‌ها به معنای پایانِ کارِ حیوانات در این منطقه نبوده است. اگرچه اکثر کتاب‌های این فهرست درباره‌ی وحشت‌ها و تلفاتِ فاجعه‌ی چرنوبیل هستند، اگرچه هنوز که هنوزه بازماندگان با آسیب‌های قرار گرفتن در معرضِ تشعشعاتِ رادیواکتیو دست‌وپنجه نرم می‌کنند و اگرچه هنوز دولت‌ها از گذشته درس نمی‌گیرند (روسیه می‌خواهد سریال خودش را با معرفی ماموران جاسوسی آمریکا به‌عنوان خرابکاران چرنوبیل بسازد)، ولی اگر یک خبر خوب در زمینه‌ی این فاجعه بتوانیم پیدا کنیم؛ اگر فقط یک خبر خوب وجود داشته باشد که همچون یک حمام آب گرم، تمام این لجن‌ها را از بدن‌مان شستشو می‌دهد، تماشای دوام آوردن و رشد کردنِ حیوانات و گیاهان در دنیایی بدون انسان‌ها، در دنیایی که توسط خود انسان‌‌ها آلوده شده بود، است.

آلن وایزمن کتابش را این‌گونه آغاز می‌‌کند: «فردای روزی که انسان‌ها ناپدید می‌شوند، طبیعت کنترل اوضاع را به دست می‌گیرد و بلافاصله شروع به تمیزکاری خانه می‌کند یا درواقع خانه‌ها. آن‌ها را از صورتِ زمین به کل پاک می‌کند. تمام آن‌ها می‌روند. اگر خانه‌دار باشید، همین الانش می‌دانستید که دیر یا زود نوبتِ خانه‌تان می‌رسد، ولی حتی با وجود حمله‌ی سنگدلانه‌ی فرسایش و هدف قرار دادنِ پس‌اندازهایتان اول از همه، دربرابر اعتراف کردن به آن مقاومت می‌کردید. آن موقع که بهت گفتند خانه‌ات چقدر قیمت دارد، هیچکس به این نکته اشاره نکرد که باید یک مقدار پول هم برای اینکه طبیعت قبل از بانک، آن را از تو مصادره نکند پرداخت کنی. حتی اگر در مکانِ طبیعت‌زدایی‌شده‌ی پُست‌مدرنی زندگی کنی که ماشین‌های سنگین زمین را با له و لورده کردن به زانو در آورده‌اند و گیاهان بومی یاغی را با چمن‌ها و نهال‌های یکدستِ سر به زیر عوض کرده باشند و تالاب‌ها را به اسم کنترلِ پشه پوشانده باشند، حتی در این زمان هم می‌دانی که طبیعت عین خیالش هم نیست. مهم نیست چقدر سفت و سخت محیط داخلی خانه با دمای تنظیم‌شده‌ی خودش را دربرابر آب و هوای بیرون مقاوم کرده‌ای، کماکان تخم میکروب‌های نامرئی به هر حال به درون راه پیدا می‌کنند و در قالبِ فوران‌های ناگهانی انگل، منفجر می‌شوند؛ دیدنشان افتضاح است و ندیدنشان بدتر است. چون پشتِ دیوار رنگ‌شده، لایه‌ی باریک گچ را می‌خورند، چارچوب‌ِ دیوارها و تیرهای کفِ خانه را می‌پوسانند. یا به خودت می‌آیی و می‌بینی موریانه‌ها، مورچه‌های نجّار، سوسک‌ها، زنبورها و حتی پستانداران کوچک در خانه‌ات کلونی‌سازی کرده‌اند. بدتر از همه، مورد حمله‌ی نفوذِ چیزی قرار می‌گیری که در موقعیت‌های دیگر حکم مایه‌ی حیات را دارد: آب. آب همیشه راهی به درون پیدا می‌کند. پس از اینکه ما رفتیم، انتقام‌گیری طبیعت از برتری مکانیکی مغرورانه‌ی ما با آب از راه می‌رسد. انتقام با هدف قرار دادنِ ساختارِ چوبی خانه‌ها آغاز می‌شود؛ پُراستفاده‌ترین تکنیکِ ساخت و ساز در دنیای توسعه‌یافته. انتقام از سقف آغاز می‌شود؛ احتمالا ایزوگام و سفال‌های سقف به‌طور تضمینی دو-سه دهه‌ای دوام خواهند آورد، اما ضمانت‌نامه دور و اطرافِ دودکش را حساب نکرده است؛ جایی که اولین نشت اتفاق می‌افتد. درحالی‌که عایق‌بندی بر اثرِ پافشاری متدوامِ باران جدا می‌شود، آب به زیرِ سفال‌های بام راه پیدا می‌کند. آب در سراسر صفحاتِ چهار در هشتِ فوتی مصالحِ ساختمانی که یا تخته‌سه‌لا یا در صورت جدیدتر بودن، تخته‌های خُرده‌چوبِ ساخته‌شده از الوارهای سه در چهار اینچی که با صمغ به یکدیگر متصل شده‌اند هستند جریان پیدا می‌کند. جدیدتر الزاما بهتر نیست. ورنر فون براون، دانشمند آلمانی که برنامه‌ی فضایی ایالات متحده را توسعه داده بود، داستانی درباره‌ی سرهنگ جان گلن، اولین آمریکایی که جو زمین را دور زد تعریف می‌کند: «چند ثانیه قبل از پرتاب، درحالی‌که گلن به راکتی که براش درست کرده بودیم متصل شده بود و تمام بهترین تلاش‌های انسان روی این لحظه معطوف شده بود، می‌دونین اون با خودش چی گفت؟ "خدای من، من الان روی چیزی نشستم که با استفاده از مصالح تهیه شده توسط کمترین پیشنهادکننده‌ی مزاییده ساخته شده". شما در خانه‌ی خودتان زیر یکی از آن‌ها نشسته‌اید. از یک طرف، عیبی ندارد؛ با این‌قدر ارزان و سبک ساختن چیزها، منابع کمتری از دنیا را مصرف می‌کنیم. ولی از طرف دیگر، درختان غول‌آسایی که از آن‌ها برای تیرها و ستون‌های فوق‌العاده‌ای استفاده می‌شد که هنوز که هنوزه دیوارهای قرون وسطایی اروپا، ژاپن و اوایل آمریکا را پشتیبانی می‌کردند الان خیلی ارزشمند و نادر هستند و کار ما به چسباندن یک سری تخته‌های کوچک‌تر و آت و آشغال به یکدیگر کشیده شده است».

«بیا و بنگر» و «چرنوبیل» تشابهاتِ فُرمی و سمبلیکِ متعددی با یکدیگر دارند. همان‌طور که «چرنوبیل» به رویدادی می‌پردازد که با وجود شهرتش، هنوز یک اقتباسِ درخورتوجه و کامل از آن نداشتیم، «بیا و بنگر» هم به‌جای اکثرِ فیلم‌های هولوکاست که به نسل‌کشی یهودی‌ها به دست نازی‌ها می‌پردازند، این‌بار به اشغالِ بلاروس توسط نازی‌ها پرداخته است. همان‌طور که خشن‌ترین صحنه‌های «چرنوبیل» نه ذوب شدنِ انسان‌های در معرضِ رادیواکتیو، بلکه سروکله زدنِ آن‌ها با وحشتی فراتر از مرزهای ذهنشان است (مثل صحنه‌ی اجازه گرفتن از گورباچوف برای کشتن سه نفر)، «بیا و بنگر» هم از این لحاظ خشن است. همان‌طور که لحظه‌ی لحظه‌ی «چرنوبیل» سرشار از حسِ آخرالزمانی غیرقابل‌توقفی است که فقط به مرور بد و بدتر می‌شود، نسخه‌ی شدیدترِ همین اتمسفر را می‌توان در «بیا و بنگر» پیدا کرد. همان‌طور که «چرنوبیل» حالتِ مستندواری دارد، «بیا و بنگر» هم یقه‌ی مخاطب را می‌گیرد و آدم را وسط آتش‌سوزی و هرج‌و‌مرجِ دنیایش تلوتلوخوران رها می‌کند. همان‌طور که «چرنوبیل» از صدا (کلیک‌کلیک کردن‌های تشعشع‌سنج‌ها) و تصویر (پلان‌سکانسِ پاکسازی سقفِ نیروگاه) به منظور منتقلِ کردن تجربه‌‌‌ی بودن در آن بحبوحه استفاده می‌کند، خب، «بیا و بنگر» کلاسِ درسِ داستانگویی با صدا و تصویر است؛ در این فیلم هر چیزی که می‌شنویم و می‌بینیم، آن صداها و تصاویری که واقعا در محیط وجود دارند نیستند، بلکه صداها و تصاویری هستند که شخصیتِ اصلی فیلم در ذهنش می‌شنود و می‌بیند. همان‌طور که شخصیت بوریس شربینا در «چرنوبیل»، از کسی که عمقِ فاجعه را جدی نمی‌گیرد، به کسی که مجبور به چشم در چشم شدن با مرگ می‌شود تبدیل می‌شود، پسرِ نوجوانِ «بیا و بنگر» هم در مرور از کسی که عقده‌ی سرباز شدن دارد، با عبور از چرخ‌گوشتِ جنگ، از آن سمت آدم دیگری بیرون می‌آید. همان‌طور که این روزها بازیگران و صحنه‌های «چرنوبیل» با اشخاصِ واقعی رویداد مقایسه می‌شوند، این توجه به بازسازی پُرجزییات درباره‌ی «بیا و بنگر» هم صدق می‌کند؛ علاوه‌بر فیلم‌برداری در لوکیشن‌های اصلی در بلاروس و به ترتیب وقوع در فیلمنامه با دیالوگ‌های بلاروسی، روسی و آلمانی، در برخی صحنه‌ها به‌جای گلوله‌های مشقی، از محماتِ واقعی استفاده شده که بعضی‌وقت‌ها با فاصله‌‌های چندسانتی‌متری از کنار بازیگران عبور کرده‌اند. بسیاری از یونیفرم‌هایی که در فیلم می‌بینیم نه لباس‌های قلابی، که لباس‌های اصلِ باقی مانده از خودِ جنگ هستند. مهم‌تر اینکه در فیلم، از بازیگرانِ غیرحرفه‌ای استفاده شده که نقش‌آفرینی درگیرکننده‌شان را شگفت‌انگیزتر کرده است.