معرفی مستند Shoah | نگاهی متفاوت به‌‌ابعاد فاجعه‌ٔ بزرگ جنگ جهانی دوم

فیلم مستند Shoah که در سال ۱۹۸۵ توسط کلود لانزمن کارگردانی شده است، به‌بررسی عمیق فاجعهٔ هولوکاست از طریق مصاحبه با بازماندگان، شاهدان و حتی عاملان آن می‌پردازد و نکتهٔ جالب این مستند به‌تصمیم سازندگان به‌عدم استفاده از هرگونه تصاویر آرشیوی است. مستند «شوآه» بسیار طولانی است و تماشای آن بیش از نه ساعت طول می‌کشد و در این نه ساعت مکان‌های مهمی چون اردوگاه‌های مرگ چلمنو، تربلینکا و آشویتس-بیرکناو و همچنین گتوی ورشو را به‌تصویر می‌کشد.

مستند Shoah به‌دلیل بررسی جامع و تأثیرگذار خود از هولوکاست، بسیار مورد تحسین‌ و تمجید منتقدان قرار گرفت و جوایز معتبر مختلفی ازجمله جایزهٔ منتقدان فیلم نیویورک در بخش بهترین فیلم غیرداستانی و جایزهٔ بفتا برای بهترین مستند سال را دریافت کرده است. مستند «شوآه»، چون فیلمی قدرتمند ظاهر می‌شود و بسیار تأثیرگذار بوده و با توجه به‌طولانی بودن و سنگینی موضوعی که سازندگان برای نمایش انتخاب کرده‌اند، پیشنهاد می‌شود و شاید بهتر باشد آن را به‌صورت بخش‌بخش تماشا کنید. به‌این ترتیب به‌عنوان تماشاچی می‌توانید به‌طور کامل داستان‌ها و شهادت‌های ارائه‌شده را با توجه به‌جزئیات درک و در مورد آن‌ها تأمل کنید.

مستند «شوآه»، یک فیلم مستند عظیم است که توسط کلود لانزمن کارگردانی و در سال ۱۹۸۵ منتشر شده است. این فیلم به‌دلیل بررسی جامع و دردناک از هولوکاست، که به‌زبان عبری به‌عنوان «شوآه» شناخته می‌شود، شهرت دارد. در ادامه به‌برخی از نکات کلیدی درباره مستند اشاره می‌کنیم:

طول و تولید: مدت زمان این مستند بیش از نه ساعت است و ساخت آن یازده سال به‌طول انجامید. در این فیلم مستند از هیچ‌گونه تصاویر آرشیوی استفاده نشده است؛ بلکه سازندگان هستهٔ روایت را به‌طور کامل بر مصاحبه‌ها با بازماندگان، شاهدان و نازی‌های سابق گذاشته‌اند.

محتوا: مستند به‌چندین جنبهٔ کلیدی از هولوکاست می‌پردازد، ازجمله اردوگاه‌های مرگ چلمنو، تربلینکا و آشویتس-بیرکناو و همچنین گتوی ورشو. این مستند شامل شهادت‌های بسیار احساسی از بازماندگان و در سوی مقابل، روایت‌های ترسناک از عاملان آن است.

بازخورد: مستند «شوآه» با تحسین منتقدان همراه شد و جوایز متعددی ازجمله جایزهٔ منتقدان فیلم نیویورک برای بهترین فیلم غیرداستانی و جایزهٔ بفتا برای بهترین مستند سال را کسب کرد و همچنین به‌خاطر رویکرد دقیق و محترمانه‌اش به‌وقایع تاریخی چنین موضوع حساسی مورد ستایش قرار گرفت. این فیلم مستند به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین مستندهای ساخته‌شده در تاریخ شناخته می‌شود و سیمون دو بووار، فیلسوف، نویسنده، فمینیست و اگزیستانسیالیست مشهور فرانسوی آن را «شاهکاری بی‌نظیر» لقب داد.

هولوکاست، آزار و قتل‌عام سیستماتیک و دولتی شش میلیون یهودی و میلیون‌ها نفر دیگر توسط رژیم نازی و همدستانش در طول جنگ جهانی دوم، بین سال‌های ۱۹۳۳ تا ۱۹۴۵ بود. به‌ریشه این فاجعه بخواهیم بپردازیم، هولوکاست ناشی از ایدئولوژی یهودستیزانه آدولف هیتلر و باور نازی‌ها به‌برتری نژادی از نوع «نژاد آریایی» می‌شود.

از قربانیان بگوییم که علاوه‌بر یهودیان، گروه‌های دیگری شامل مردم روما (کولی‌ها)، افراد دارای ناتوانی ذهنی، مخالفان سیاسی، همجنس‌گرایان و دیگر افرادی بودند که در دسته‌بندی نهایی نازی‌ها از تعریف انسان، به‌عنوان «عنصر نامطلوب» شناخته می‌شدند. نازی‌ها از اردوگاه‌های کار اجباری، اردوگاه‌های مرگ، گتوها (محله‌های یهودی‌نشین) و واحدهای کشتار متحرک (آینزاتس‌گروپن -جوخه‌های مرگ شبه‌نظامی اس‌اس در اروپای در اشغال آلمانِ نازی که مسئول کشتارجمعی در جریان جنگ جهانی دوم بودند. این گروه در قتل شمار زیادی از روشن‌فکران و نخبگان فرهنگی لهستان و هم‌چنین در اجرای فرمان راه حل نهایی برای یهودیان در سرزمین‌های تحت اشغال آلمانِ نازی در اروپا مشارکت داشتند و تقریباً تمامی قربانیان این جوخه‌ها غیرنظامیان بودند) برای انجام قتل‌عام‌های گسترده استفاده کردند. تا پایان جنگ، حدود شش میلیون یهودی و میلیون‌ها نفر دیگر کشته شدند و این سلاخی، هولوکاست را تبدیل به‌یکی از وحشتناک‌ترین و وحشیانه‌ترین نسل‌کشی‌های تاریخ بشریت کرده است.

مستند Shoah کلود لانزمن، یک مستند برجسته است که چندین ویژگی متمایز دارد که آن را از دیگر مستندها متمایز می‌کند و از آن‌ ویژگی‌های کلیدی نام می‌بریم:

طول و گستره: این فیلم مستند بیش از نه ساعت است و ساخت آن یازده سال طول کشیده است و از طریق شهادت‌های شخصی و مصاحبه‌ها، به‌بررسی عمیق هولوکاست می‌پردازد.

بر پایه مصاحبه: این فیلم مستند به‌طور کامل بر مصاحبه‌ها با بازماندگان، شاهدان و نازی‌های سابق تکیه دارد و از هیچ‌گونه تصاویر آرشیوی استفاده نمی‌کند و سازندگان در این زمینه دست به‌ابتکار زده‌اند، حال آنکه می‌توانستند بر انبوهی از تصاویر آرشیوی و استفاده از راوی روی تصاویر کار را پیش ببرند و این رویکرد دیدگاهی می‌توان گفت خام و شخصی‌شده نسبت به‌وقایع ارائه می‌دهد.

لوکیشن‌ها: لانزمن در لوکیشن‌های مهم مربوط به‌هولوکاست مراحل فیلم‌برداری پروژه را انجام داده است، ازجمله اردوگاه‌های مرگ مانند تربلینکا، آشویتس-بیرکناو و گتوی ورشو.

سبک روایی: این مستند به‌صورت غیرخطی روایت می‌شود و داستان‌ها و دیدگاه‌های مختلف را به‌هم گره می‌زند تا تصویری جامع از واقعه و فاجعهٔ هولوکاست برای ‌تماشاچی مشتاق به‌تاریخ و حقیقت خلق کند.

تأثیر احساسی: قدرت و کیفیت غایی این مستند در زیر پوست توانایی سازندگانش برای انتقال وحشت و رنج انسانی هولوکاست از طریق صدای افرادی که آن را تجربه کرده‌اند، نهفته است و تمام این ویژگی‌ها باعث می‌شوند که «شوآه» به‌یک مستند عمیق و تأثیرگذار در تاریخ سینما و زیرشاخهٔ آن که مستندسازی در اینجا باشد تبدیل شود که روایتی منحصربه‌فرد و بسیار احساسی از یکی از تاریک‌ترین دوره‌های تاریخ ارائه می‌دهد.

کلود لانزمن پس از پیشنهاد الوف هارون، یکی از مقامات وزارت امور خارجه سرزمین تحت امر یهودیان و یکی از دوستانش، در سال ۱۹۷۳ بود که سرانجام تصمیم به‌ساخت مستند «شوآه» گرفت. لانزمن پیش از این مستند، فیلمی ساخته بود که درنهایت آن فیلم زمینه‌ساز ‌این پروژه جدید مستندی شد. ایدهٔ اولیه لانزمن این بود که یک مستند جامع دربارهٔ هولوکاست ساخته شود که بر شهادت‌های شخصی تمرکز کند و نه بر تصاویر آرشیوی و مستند پس از پروسهٔ ساخت یازده ساله‌اش، همین هم از کار درآمد. لانزمن بیش از یک دهه را صرف تحقیق، مصاحبه و فیلم‌برداری از بازماندگان، شاهدان و عاملان کرد تا تمام ابعاد هولوکاست را به‌تصویر بکشد. هدف او این بود که «یادبودی علیه فراموشی» خلق کند تا اطمینان حاصل شود که وحشت‌های هولوکاست در یاد نسل‌های آینده، چه یهود و چه غیریهود، مانده و درک شود، شاید درسی شده و جلوگیری شود.

کلود لانزمن، فیلم‌ساز، روزنامه‌نگار و نویسندهٔ مشهور فرانسوی بود که بیشتر به‌خاطر فیلم مستند عظیم خود، «شوآه»، شناخته می‌شود. او در ۲۷ نوامبر ۱۹۲۵ در بوا-کولومبِ فرانسه به‌دنیا آمد. خانواده لانزمن یهودی بودند و از امپراتوری روسیه مهاجرت کرده بودند. در طول جنگ جهانی دوم، لانزمن در سن ۱۷ سالگی به‌جبههٔ مقاومت فرانسه پیوست و در کنار پدر و برادرش به‌مبارزه با نازی‌ها پرداخت. پس از جنگ، او با روشنفکران برجسته‌ای مانند ژان-پل سارتر و سیمون دو بووار ارتباط نزدیکی پیدا کرد و درنهایت سردبیر مجلهٔ ادبی تأثیرگذار آن زمان، «لز تان مودرن» آن‌ها شد که نام آن برگرفته از فیلم معروف چارلی چاپلین، فیلم Modern Times (دوران مدرن) که در سال ۱۹۳۶ ساخته شده بود است. گفتنی است اولین نسخهٔ این مجلهٔ ادبی در ماه اکتبر سال ۱۹۴۵ منتشر شد.

کارنامهٔ لانزمن با تعهد او به‌مستندسازی و البته درک و نمایش آنچه از هولوکاست باقی ماند مشخص است. مستند او، «شوآه»، یک تاریخ شفاهی حدوداً نه و نیم ساعته از هولوکاست است که شامل مصاحبه‌هایی با بازماندگان، شاهدان و عاملان است و همان‌طور که اشاره داشتیم از هیچ‌گونه تصاویر آرشیوی استفاده نمی‌کند. این فیلم مستند به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مستندهای ساخته‌شده در تاریخ مستندسازی شناخته می‌شود. علاوه‌بر «شوآه»، لانزمن چندین مستند دیگر نیز کارگردانی کرده است، ازجمله مستند Napalm محصول سال ۲۰۱۷ که داستان رابطهٔ عاشقانه این مستندساز با یک پرستار اهل کره شمالی در خلال بازدیدش از کره شمالی در سال ۱۹۵۸ را روایت می‌کند. او همچنین یادداشت‌های خود را با عنوان The Patagonian Hare در سال ۲۰۰۹ منتشر کرد. لانزمن در ۵ ژوئیه ۲۰۱۸ در پاریس درگذشت و میراثی از مشارکت‌های عمیق در درک هولوکاست و تاریخ قرن بیستم از خود به‌جای گذاشت.