بهترین مستندهای ۲۰۲۴ | از خالق سوپرنوها تا برنده خرس برلین

سال ۲۰۲۴ سالی بود که علاقه‌مندان به‌دنیای آثار مستند را راضی کرد و داستان‌های گونا‌گونی از دنیاهای فراوانی در دل تک دنیایی که همگی در آن زیست می‌کنیم روایت شد و چون سینمایی‌ها بخواهیم بگوییم، در هر ژانری و برای هر سلیقه‌ای، اثر باب دلی پیدا می‌شد. مستندسازان با جسارت و خلاقیت، دنیایی از روایت‌های جذاب و تکان‌دهنده را پیش روی ما قرار دادند. از دل جنگل‌های انبوه تا کوچه‌های شلوغ شهرهای بزرگ، از آزمایشگاه‌های پیشرفته علمی تا دل خانه‌های ساده روستایی، از داستان‌ها و مصیبت‌های زندگی در شرق، تا گیمر بی‌نام‌ونشانی در نقش نجات‌دهنده، دوربین‌ها به‌هر گوشه از جهان سفر کردند تا داستان‌هایی را روایت کنند که ما را به‌تفکر وابدارند. و چون همیشه آثار زندگی‌نامه‌ای درخشی همیشگی داشتند و یک اثر هم برای عاشقان بهترین سریال تاریخ تلویزیون و خالق بی‌نهایت زیرک آن ساخته شد.

از طریق این آثار، با فرهنگ‌ها و آداب و رسوم مختلف آشنا شدیم، با چالش‌های زیست‌محیطی روبه‌رو شدیم و با افراد بی‌نام، اما بزرگ، معمولی، اما شگفت‌انگیز آشنا شدیم که با وجود تمامی مشکلات، به‌زندگی امیدوار بودند، هستند و ماندند و درانتها تنها به‌نور باورمند. مستندهای سال ۲۰۲۴، آینه‌ای بودند که واقعیت جهان را با تمام زشتی‌ها و زیبایی‌هایش به‌ما نشان دادند. هر مستند، بازتابی از دنیای بیرونی یا درونی انسان‌ها بود؛ از تاریخ‌هایی که زیر غبار فراموشی دفن شده‌اند تا چالش‌های امروز که آینده را تحت تأثیر قرار می‌دهند. آثار شاخصی چون «زندگی شگفت‌انگیز ایبلین»، با نگاهی شاعرانه و انسانی، نمونه‌ای از این تلاش برای روایتگری عمیق بود. این مستندها نه‌تنها به‌نمایش حقیقت اکتفا نکردند، بلکه حقیقت را به‌گونه‌ای روایت کردند که تأثیرش بر دل و ذهن ماندگار باشد.

ازجمله آثار شاخص امسال می‌توان به‌مستند «داهومی» اشاره کرد؛ مستندی که با پرداختن به‌تاریخ پرفرازونشیب زنان جنگجوی داهومی، قدرت و شکوه آن‌ها را در برابر چالش‌های استعماری به‌تصویر کشید. همچنین مستند جذاب Super/Man: The Christopher Reeve Story که داستانی الهام‌بخش از زندگی بازیگری که فراتر از نقش سوپرمن، قهرمانی واقعی در مواجهه با ناملایمات زندگی بود، توانست دل‌های بسیاری را تسخیر کند. در سوی دیگر، مستند «خاطرات جعبه سیاه» را داشتیم که مسئله‌ٔ تعرض جنسی در ژاپن را به‌صدر اخبار آورد و کارگردانش، داستان شخصی خود را شجاعانه به‌فاجعه‌ای همه‌روزه و جهانی از زبان تمامی زنان تبدیل کرد. سالی که در آن، مستندها به‌پل‌هایی برای ارتباط میان فرهنگ‌ها، نسل‌ها و دیدگاه‌های مختلف تبدیل شدند. مستندهای تاریخی و سیاسی نیز در میان درخشان‌ترین آثار سال جای داشتند. این مستندها با بازنگری در گذشته و تحلیل حال، مخاطبان را به‌تأملی عمیق درباره قدرت، عدالت و سرنوشت انسان دعوت کردند؛ گویی این آثار، آیینه‌ای بودند که گذشته را بازگو می‌کردند تا امروز را بهتر درک کنیم و برای فردایی روشن‌تر آماده شویم.

مستند Elizabeth Taylor: The Lost Tapes

• کارگردان: نانت برستین
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۷ | امتیاز متاکریتیک: ۷۵ | امتیاز آی ام دی بی: ۷/۵

مستند Elizabeth Taylor: The Lost Tape، فراتر از روایت زندگی و شخصیت الیزابت تیلور افسانه‌ای است؛ این اثر به‌مثابه دریچه‌ای به‌قلب و ذهن زنی است که در میانه‌ٔ زرق‌وبرق هالیوود، با چالش‌هایی عمیق روحی و روانی و انسانی دست‌وپنجه نرم کرد. الیزابت تیلور، نه‌فقط به‌عنوان بازیگری درخشان، بلکه به‌عنوان انسانی زخم‌خورده و درعین‌حال قدرتمند، به‌تصویر کشیده می‌شود. نانت برستین با خلاقیتی مثال‌زدنی، زوایای ناشناخته و کمتر دیده‌شده از زندگی الیزابت تیلور را آشکار می‌سازد. ویژگی برجسته این مستند، تمرکز آن بر صدای خود الیزابت تیلور است و نوارهای صوتی کشف‌شده از او که پیش‌تر هرگز منتشر نشده بودند. در این نوارها، تیلور با صداقتی کم‌نظیر از عشق‌های آتشینش، دل‌شکستگی‌هایش، شهرت طاقت‌فرسایش و مبارزات شخصی‌اش سخن می‌گوید. کارگردان با استفاده از صدای بازیگر بی‌همتای هالیوود در کنار تصاویر آرشیوی نایاب و تدوینی که با دقت و ظرافت انجام شده و احساسات این بازیگر را به‌تصویر می‌کشد، تصویری حقیقی از واژهٔ «ستاره» به‌تماشاچی می‌دهد.

صدای الیزابت تیلور، در کنار تصاویر آرشیوی و تدوینی بسیار خوب، همچنین به‌تماشاچی این امکان را می‌دهد که فراتر از تصویر یک «ستاره»، با انسانی واقعی آشنا شود. برستین، پیش‌تر با آثاری مانند On the Ropes و American Teen به‌عنوان یک مستندساز ماهر شناخته شده بود و با ساخت این مستند، هنرمندانه از داستان‌های شخصی و خاطرات تیلور بهره برده تا اثری خلق کند که هم جنبه‌های انسانی و هم جایگاه فرهنگی این ستارهٔ افسانه‌ای را برجسته سازد و در‌انتها تصویری جاودانه از زنی ارائه می‌دهد که در برابر چالش‌ها تسلیم نشد و سرسختانه درخشش را حفظ کرد. از عشق پرآشوبش به ریچارد برتون و ازدواج‌های متعددی که داشت، تا دوران مبارزه با بیماری و اعتیاد، و البته شجاعتش در پیشگام شدن برای آگاهی‌رسانی دربارهٔ بیماری ایدز، هر کدام بخشی از این اثر هستند که همچون تکه پازل‌هایی به‌تدریج تصویری کامل از زنی درنهایت بی‌نهایت رها و شجاع می‌سازند.

مستند Ernest Cole: Lost and Found

• کارگردان: رائول پک
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۸ | امتیاز متاکریتیک: ۸۳ | امتیاز آی ام دی بی: ۷

مستند Ernest Cole: Lost and Found، روایت داستان عکاسی برجسته در دوران آپارتاید است و تجربه‌ای سینمایی متفاوت که رائول پک با استفاده از ترکیب هوشمندانه تصاویر آرشیوی، بازسازی‌های خلاقانه و مصاحبه‌هایی صمیمی، تماشاچی را به‌دوران سیاه آپارتاید می‌برد. رائول پک هنرمندانه از آثار ارنست کول بهره برده و هر فریم این مستند چون یک قطعه عکس از آثار کول، بازتاب‌دهنده درد، امید و شجاعت است. کارگردان با نگاهی شاعرانه، جزئیاتی را به‌تصویر می‌کشد که در اغلب روایت‌های تاریخی نادیده گرفته می‌شوند. این مستند، هم ادای احترام به‌هنر عکاسی کول و هم پرده‌برداری از تأثیر عمیق او بر هنر و جامعه است.

ارنست کول، یکی از برجسته‌ترین عکاسان مستند آفریقای جنوبی در دوران آپارتاید بود. او با شجاعت و خلاقیت، واقعیت‌های تلخ زندگی سیاه‌پوستان در رژیمی نژادپرست را ثبت و از دوربین خود به‌عنوان ابزاری برای افشای بی‌عدالتی و نابرابری استفاده کرد. وی در کتاب عکاسی خود با عنوان House of Bondage که در سال ۱۹۶۷ منتشر شد، تصاویر قدرتمند و تکان‌دهنده از زندگی روزمره تحت قوانین نژادپرستانه رژیم آپارتاید را به‌تصویر کشید و وی شجاعانه و بدون هیچ‌‌گونه ترس یا تعارف، واقعیت‌های تلخ جداسازی نژادی، فقر و سرکوب را نشان داد و این اثر به‌سرعت در سطح بین‌المللی شناخته شد و تبدیل به‌سندی تاریخی برای آشکارسازی رنج مردم آفریقای جنوبی شد. البته که این شجاعت بی‌هزینه نبود و کول برای انتشار این کتاب، تبعید شد و در آمریکا و اروپا زندگی کرد و دیگر هرگز نتوانست به‌آفریقای جنوبی بازگردد.

رائول پک، کارگردان اهل هائیتی، یکی از فیلمسازان معاصر است که با آثار خود به‌شکلی متفکرانه به‌کاوش در تاریخ، هویت و عدالت اجتماعی می‌پردازد. پک که در دوران جوانی شاهد آشفتگی‌های سیاسی در کشور خود بود، این تجربیات را به‌عنوان منبع اصلی در مستندهایش به‌کار گرفته است. وی در سال ۲۰۱۶ مستند I Am Not Your Negro را ساخت و با آن نامزد اسکار هم شد و در آن با استفاده از نوشته‌های جیمز بالدوین، به‌تحلیل نژادپرستی در آمریکا پرداخت. هنر این کارگردان در این است که با نگاهی عمیق و شاعرانه، موضوعاتی پیچیده را به‌داستان‌هایی ساده و تأثیرگذار تبدیل می‌کند که مخاطب را درگیر و به‌تفکر وامی‌دارد؛ پرداخت به‌موضوعاتی چون استعمارزدایی، مهاجرت و تبعیض که نتیجه آن عدالت، هویت و انسانیت باشد، در کارهای وی بسیار دیده می‌شود.

مستند Faye

• کارگردان: لوران بوزرو
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۱ | امتیاز متاکریتیک: ۶۹ | امتیاز آی ام دی بی: ۷/۱

مستند Faye، به‌کارگردانی لوران بوزرو، اثری دربارهٔ زندگی شخصی و کارهای سینمایی فِی داناوی، یکی از برجسته‌ترین بازیگران هالیوود است. این مستند با استفاده از مصاحبه‌های اختصاصی، تصاویر آرشیوی و پشت صحنهٔ آثار سینمایی، نگاهی عمیق به‌مسیر حرفه‌ای و زندگی شخصی این بازیگر نمادین هالیوود دارد. فِی داناوی، برندهٔ جوایز متعدد ازجمله یک اسکار، سه گلدن گلوب، یک بفتا و یک اِمی شده‌ است. این مستند چون یک یادآوری دلپذیر از مجموعه فیلم‌های شگفت‌انگیزی است که این بازیگر، علی‌الخصوص در اواخر دهه ۶۰ و در طول دهه ۷۰ در آن‌ها ایفای نقش کرد. کارگردان این مستند با درک اهمیت تاریخی و فرهنگی وجود شخصیتی چون داناوی، بر نقش او در تغییر تصویر زنان در سینما تأکید می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه این بازیگر توانسته الهام‌بخش بازیگران زن نسل‌های بعد خود باشد و درعین‌حال، استانداردهای جدیدی برای نقش‌آفرینی‌های زنانه تعریف کند.

یکی از افشاگری‌های بزرگ این مستند این است که فِی داناوی با اختلال دوقطبی مادام‌العمر دست‌و‌پنجه نرم می‌کند. درحالی‌که، او از بیماری خود در اوج حرفه‌اش چیزی نگفت و دشوار بودن کار با این وضعیت بر کسی پوشیده نیست، اما حال بهتر می‌دانیم دلایل برخی رفتارهای افراطی این بازیگر دوست‌داشتنی به‌دلیل این بیماری بی‌رحم اختلال دوقطبی بوده است. این مستند به‌طور خاص به‌نقش‌های قدرتمند و تأثیرگذار داناوی پرداخته و تأثیر او را بر نقش‌آفرینی‌های زنانه در سینما بررسی می‌کند. همچنین به‌جنبه‌های کمتر شناخته‌شدهٔ زندگی او، ازجمله روابط شخصی، تلاش‌هایش برای حفظ جایگاه خود در هالیوود و تعهد همیشگی او به‌هنر، پرداخته شده است. لوران بوزرو در مستند خود از تصاویر آرشیوی کمتر دیده‌شده، پشت‌صحنه فیلم‌ها و لحظات شخصی استفاده کرده است تا تماشاچی بتواند از زاویه‌ای متفاوت به‌زندگی فِی داناوی نگاه کند. این تصاویر به‌خوبی با موسیقی و روایت ترکیب شده‌اند تا احساسات مخاطب را درگیر کنند.

لوران بوزرو در این مستند تلاش کرده تا با استفاده از مصاحبه‌های متعدد با فِی داناوی، همکاران، دوستان و منتقدان سینما، تصویری جامع از شخصیت این بازیگر و تأثیرگذاری او بر سینمای آمریکا ارائه دهد. همچنین، با بهره‌گیری از آرشیو غنی از تصاویر و ویدئوهای شخصی و حرفه‌ای، لحظات مهم و ماندگار زندگی هنری فِی داناوی را به‌تصویر می‌کشد. کارگردان با تلفیق زندگی حرفه‌ای و شخصی فِی داناوی، یک روایت منسجم و داستان‌محور خلق می‌کند و با انتخاب هوشمندانه ترتیب وقایع، تماشاچی را درگیر مسیری می‌کند که ستاره‌ای همچون داناوی در آن چگونه به‌اوج رسید و با چه چالش‌هایی برای رسیدن به‌این اوج روبه‌رو شد. تماشای مستندی از زندگی بازیگر فوق‌العاده‌ٔ فیلم‌هایی چون Bonnie and Clyde (بانی و کلاید)، Chinatown (محلهٔ چینی‌ها)، Arizona Dream (رؤیای آریزونا)، The Towering Inferno (آسمان‌خراش جهنمی) و Network (شبکه) را نمی‌توان از دست داد.

مستند The Bibi Files

• کارگردان: الکسیس بلوم
• امتیاز راتن تومیتوز: ۱۰۰ | امتیاز متاکریتیک: ۷۳ | امتیاز آی ام دی بی: ۷/۶

مستند The Bibi Files، مستندی جذاب به‌کارگردانی الکسیس بلوم است که در آن پرده از زوایای کمتر شناخته‌شده زندگی شخصی و دوران سیاسی بنیامین نتانیاهو، ملقب به «بی‌بی»، یکی از جنجالی‌ترین رهبران تاریخ جهان و اسرائیل، برداشته می‌شود. الکسیس بلوم، مستندساز اهل آفریقای جنوبی، به‌ساخت آثار عمیق و تأمل‌برانگیز شهرت دارد و در این اثر توانسته تصویری دیده‌نشده از این شخصیت جنجالی ارائه دهد. بلوم با سابقه‌ای درخشان در تولید آثاری که مسائل سیاسی، اجتماعی و انسانی را به‌شیوه‌ای عمیق و تأثیرگذار بررسی می‌کنند، جایگاهی ویژه در دنیای مستندسازی پیدا کرده است. وی در سال ۲۰۱۶ مستند Bright Lights: Starring Carrie Fisher and Debbie Reynolds را ساخت و دو سال بعد هم مستند Divide and Conquer: The Story of Roger Ailes که هر دو با استقبال منتقدان همراه شدند. مستند «پرونده‌های بی‌بی»، اثری ارزشمند برای علاقه‌مندان به‌تاریخ، سیاست و روان‌شناسی است و کارگردان توانسته با تدوین دقیق، روایت متوازن و استفاده هوشمندانه از موسیقی در کنار نمایش تصاویر آرشیوی و مصاحبه‌ با اشخاص مختلف، نگاهی متفاوت به‌تماشاچی در مورد اشخاص سیاسی بدهد.

در این مستند در کنار نمایش دوران کودکی نتانیاهو در خانواده‌ای صهیونیست، به‌مسیر او از سرباز بودنش تا سیاستمدار شدنش پرداخته شده است. سبک مستندسازی بلوم به‌شدت متکی بر تحقیقات دقیق، مصاحبه‌های بی‌واسطه و تدوینی است که داستانی پویا و جذاب ایجاد می‌کند. او در هر اثر خود تلاش می‌کند مرزهای اخلاقی و اجتماعی را بسنجد و داستان‌هایی را روایت کند که فراتر از تیترهای خبری رسانه‌های خبرداغ‌کن باشند. کارگردان این مستند روایتی هوشمندانه انتخاب کرده و زندگی مردی را کاوش می‌کند که به‌همان اندازه مورد ستایش طرفداران چه معمول چه افراطی‌اش است، مورد انتقادات فراوانی هم قرار دارد و به‌تازگی هم به‌عنوان جنایتکار جنگی از سوی دادگاه بین‌المللی لاهه معرفی شده و حکم بازداشتش صادر شده است. کارگردان با بهره‌گیری از تصاویر و فیلم‌های آرشیوی نادر، مخاطب را به‌دل تاریخ معاصر می‌برد. این تصاویر نه‌تنها قدرت بصری اثر را افزایش می‌دهند، بلکه به‌درک بهتر دورانی که در آن زندگی می‌کنیم و وقایع کلیدی این دوران کمک می‌کنند. مستند شامل مصاحبه‌هایی با افراد نزدیک به نتانیاهو، تحلیل‌گران سیاسی و منتقدان او است که هر کدام زاویه دید تازه‌ای به‌شخصیت و عملکرد او اضافه می‌کنند.

مستند The Remarkable Life of Ibelin

• کارگردان: بنجامین ری
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۶ | امتیاز متاکریتیک: ۷۸ | امتیاز آی ام دی بی: ۸/۳

بنجامین ری، کارگردان نروژی مستند The Remarkable Life of Ibelin است. او به‌دلیل توانایی‌اش در روایت داستان‌های انسانی پیچیده و پرداختن به‌جنبه‌های عاطفی و اجتماعی زندگی شخصیت‌هایی که انتخاب می‌کند شناخته می‌شود. مستند «زندگی شگفت‌انگیز ایبلین»، یکی از آثار برجسته‌اش است که در آن توانسته زندگی «ایبلین» را به‌گونه‌ای عمیق روایت کند. داستانی که مرزهای بین واقعیت و دنیای مجازی را درهم‌می‌شکند. در دنیایی که بازی‌های رایانه‌ای تنها به‌عنوان سرگرمی دیده می‌شوند، بنجامین ری در مستندش روایتی متفاوت و تکان‌دهنده را پیش روی ما می‌گذارد. بنجامین ری در این مستند نگاهی متفاوت به‌مرگ و میراثی که از خود بر جای می‌گذاریم دارد.

این مستند، ماجرای ماتس استین، یک گیمر نروژی با بیماری عضلانی تحلیل‌برنده را روایت می‌کند که در دنیای مجازی با نام «ایبلین» شناخته می‌شد. در این مستند، کارگردان نه‌تنها به‌زندگی «ایبلین» می‌پردازد، بلکه فضای درونی و روانی او را به‌عنوان یک گیمر، با دقت و حساسیت نشان می‌دهد و در این راه از روایت‌های غیرخطی و گاه شاعرانه استفاده می‌کند تا به‌عمق زندگی این شخصیت‌ نفوذ کند. او سعی می‌کند تا به‌جای تکیه صرف بر اطلاعات تاریخی، تجربهٔ احساسی و انسانی شخصیت‌ها را در آثارش بگنجاند. بیماری که ماتس استین داشت، به‌تدریج توانایی‌های فیزیکی او را محدود کرد و او به‌خانه و دنیای مجازی پناه برد. ماتس در دنیای بازی‌های آنلاین برای خود سرپناهی ساخت، در سرپناهش دنیایی برای خودش ساخت که در آن آزاد بود، می‌توانست هر کسی باشد و هر کاری انجام دهد؛ گیمری به‌عنوان واقعی کلمه.

در نگاه اول، زندگی ماتس استین ممکن است غم‌انگیز و محدود به‌چهار دیواری اتاقش به‌نظر برسد، همچون نگاهی که بسیاری از دنیای بیرون به‌زندگی گیمرها دارند، اما با ورودش به‌دنیای مجازی، به‌شخصیتی محبوب و تأثیرگذار تبدیل شد. «ایبلین» در بازی‌ها، پای روی محدودیت‌های جسمی خود می‌گذارد و به‌یک قهرمان واقعی تبدیل می‌شود. او با ارتباط با گیمرهای سراسر جهان، به‌آن‌ها امید و انگیزه می‌بخشد و زندگی بسیاری را تغییر می‌دهد. پس از درگذشت تلخ ماتس، خانواده‌اش پی به‌دنیای پنهانی او بردند؛ دنیایی که در آن، «ایبلین» دوست بود، مشاور بود و الگوی بسیاری شده بود. آن‌ها با خواندن وبلاگ ماتس و ارتباط با دوستان آنلاین او، متوجه شدند که پسرشان چه تأثیر عمیقی بر زندگی دیگران گذاشته است. دوستان ماتس در سراسر جهان، برای او مراسم یادبود برگزار و به‌او ادای احترام کردند. داستان زندگی ماتس، الهام‌بخش افرادی است که با محدودیت‌های جسمی یا بحران‌های روحی روبه‌رو هستند و از سوی دیگر، کارگردان ما را به‌فکر درباره تأثیر بازی‌های رایانه‌ای و بُعد مثبت دنیای مجازی بر زندگی واقعی و روابط انسانی وا‌می‌دارد. «ایبلین» دوست‌داشتنی، عاشق بازی World of Warcraft بود.

مستند Youth (Homecoming)

• کارگردان: وانگ بینگ
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۴ | امتیاز متاکریتیک: ۸۱ | امتیاز آی ام دی بی: ۷

مستند Youth (Homecoming) وانگ بینگ در جشنواره فیلم ونیز ۲۰۲۴ حضور داشت و درواقع تنها فیلم مستند درمیان ۲۱ فیلمی بود که در بخش اصلی جشنواره ونیز حضور داشت. مستندساز برجسته‌ٔ چینی، یک شاهکار دیگر به‌کارنامهٔ هنری خود افزود. این مستند، در ادامه‌ٔ نگاه انسانی و واقع‌گرایانه‌ٔ وانگ بینگ، با روایت زندگی کارگران جوان مهاجر در کارخانه‌های صنعتی چین، تصویری صادقانه و تأثیرگذار از شرایط کار، رؤیاها و چالش‌های آن‌ها ارائه می‌دهد. وانگ بینگ که سبک مشاهده‌گرانه‌ و بی‌واسطه‌‌ای دارد، در این مستند نیز با رویکردی مینیمالیستی و صبورانه، لحظات واقعی از زندگی روزمره‌ٔ این جوانان را به‌تصویر می‌کشد. دوربین او که بیشتر اوقات در کنار سوژه‌هایش قرار دارد، به‌جای تحمیل یک نگاه خارجی یا قضاوت‌گر، به‌تماشاچی اجازه می‌دهد که خود به‌درک و احساسی از جهان این جوانان برسد. هر یک از کارگران جوان، با آرزوها، ناامیدی‌ها و تلاش‌های روزمره‌شان، نه‌تنها نماینده‌ٔ یک فرد، بلکه صدای میلیون‌ها نفر در شرایط مشابه‌اند. این مستند، تصویری از زندگی کارگران جوانی ارائه می‌دهد که در کارخانه‌های صنعتی چین، دور از زادگاه خود، برای رسیدن به‌زندگی بهتر تلاش می‌کنند، اما فشار بی‌امان کار، ساعات طولانی و دستمزدهای اندک است که رؤیاهای این جوانان را به‌‌غار ناامیدی می‌کشاند.

مستند Youth (Homecoming) سومین قسمت از سه‌گانه Youth وانگ بینگ است که بر زندگی کارگران جوان صنعت نساجی چین تمرکز دارد. فیلم‌های دیگر این سه‌گانه Youth (Spring) محصول سال ۲۰۲۳ و Youth (Hard Times) محصول سال ۲۰۲۴ هستند که تماشای هر دو پیشنهاد می‌شود. این فیلم مستند در ژیلی، شهری که با کارگاه‌های نساجی‌اش معروف است و در بازهٔ زمانی تعطیلات سال نو روایت می‌شود. با کاهش حجم فشار کار در کارگاه‌ها، بسیاری از کارگران به‌شهر خود بازمی‌گردند تا جشن سال نوی میلادی را کنار خانواده‌های خود جشن بگیرند. این مستند زندگی این کارگران را دنبال می‌کند و نگاهی به‌مبارزات، آرزوها و خواسته‌های زیستی و رفاهی این قشر از جامعه دارد و همزمان نگاه دوربینانه‌‌ای از زندگی کارگران مهاجر ارائه می‌دهد و تجربیات و چالش‌های اجتماعی-اقتصادی آن‌ها را به‌تصویر می‌کشد.

کارگردان باید با مصاحبه‌های عمیق و مشاهده‌ٔ دقیق، داستان‌های شخصی و جذابی از افراد مختلف پیدا کند و سپس با دیدگاه و سبک خاص خود کار را جلو ببرد و بتواند این دیدگاه را به‌اثر تزریق کند و به‌آن عمق و معنا ببخشد؛ کارهایی که وانگ بینگ استادانه انجام می‌دهد. وی با مقایسه دیدگاه‌های نسل جوان و نسل قدیم دربارهٔ مفهوم خانه، سبب می‌شود به‌درک عمیق‌تری از این موضوع دست پیدا کنید و در عین‌حال، وی با حضور در جشنواره و مراسم محلی، به‌نمایش فرهنگ و آداب و رسوم یک منطقه کمک می‌کند. مستند با تمرکز بر مسائل طبقه‌ٔ کارگر، نابرابری اقتصادی و مهاجرت داخلی در چین، تصویری کلی از تأثیرات گسترده‌ٔ سرمایه‌داری در جامعه ارائه می‌دهد. سبک کارگردان که تکنیک مشاهده‌گرانه یا همان Direct Cinema است، هر نوع صدای روایت‌گری‌‌سان یا موسیقی اضافه‌ای در مستند را قطع می‌کند و دوربینش بی‌واسطه همراه با سوژه‌ها حرکت می‌کند، و این امر باعث می‌شود مخاطب احساس کند که در قلب لحظات قرار دارد. وانگ بینگ در مستند «جوانی (بازگشت به‌خانه)» نشان می‌دهد که چگونه آتش امید، رؤیا و تلاش‌های روزمره می‌تواند در دنیایی چنین ناعادلانه، همچنان شعله‌ور بماند.

مستند Avicii – I'm Tim

• کارگردان: هنریک بورمان
• امتیاز راتن تومیتوز: - | امتیاز متاکریتیک: - | امتیاز آی ام دی بی: ۸

مستند Avicii – I'm Tim، یک مستند جدید از نتفلیکس است و نگاهی صمیمی به‌زندگی تیم برگلینگ، مشهور به آویچی، دی‌جی و تهیه‌کننده سوئدی دارد که به‌یکی از ستاره‌های جهانی موسیقی EDM تبدیل شد. این مستند شامل تصاویر دیده‌نشده و بازتاب‌های احساسی از سوی خانواده او است. هنریک بورمان، کارگردانی این مستند را برعهده دارد و شخصیت تیم را از کودکی خجالتی و ترسیده، به‌یکی از محبوب‌ترین هنرمندان جهان روایت می‌کند. مستند به‌چالش‌های او با شهرت، فشار شدید شغلی و مبارزات شخصی‌اش، ازجمله تفکراتش درباره زندگی و خوشبختی، می‌پردازد. همچنین تصاویری جدید از استودیوی او و بینش‌هایی درباره فرآیند خلاقیتش را به‌نمایش می‌گذارد.

مستند «آویچی: من تیم هستم»، یک سفر احساسی و عمیق به‌زندگی یکی از تأثیرگذارترین هنرمندان دنیای موسیقی الکترونیک است که نه‌تنها آثارش در یادها مانده، بلکه داستان زندگی‌اش همچنان الهام‌بخش میلیون‌ها نفر است. این اثر با کارگردانی هنرمندانه هنریک بورمان، تجربه‌ای منحصر‌به‌فرد از ترکیب هنر سینما و موسیقی بوده ودرواقع ادای احترامی به‌نبوغ موسیقایی او و بازتابی از زندگی شخصی‌اش است که به‌طرفداران فرصتی برای درک بهتر انسان پشت موسیقی می‌دهد. هنریک بورمان با بهره‌گیری از روایت غیرخطی و تدوین هوشمندانه، تجربه‌ای کاملاً سینمایی خلق کرده است. او با ظرافتی خاص، تعادل میان لحظات شاد، لحظات سخت و تأمل‌برانگیز را حفظ و نحوه استفاده از موسیقی‌های آویچی در پس‌زمینه، به‌فضاسازی مستند کمک می‌کند و تماشاچی را در عمق داستان غوطه‌ور می‌سازد.

در مستند Avicii – I'm Tim، موسیقی هستهٔ اصلی است و با استفاده از قطعات مختلف آویچی و تحلیل آن‌ها، ارتباط عمیق بین موسیقی و زندگی شخصی او به نمایش گذاشته می‌شود. استفاده از تصاویر شخصی و ویدئوهای آرشیوی که تاکنون منتشر نشده‌اند، نیز مخاطب را به دنیای واقعی و خصوصی تیم برگلینگ می‌برد. کارگردان نگاه نقادانه و صریحی دارد و همین امر سبب شده به چالش‌هایی که تیم برگلینگ در مواجهه با فشارهای بی‌امان شهرت و تقاضاهای صنعت موسیقی تجربه کرد، می‌پردازد. ساختار روایی این مستند به گونه‌ای طراحی شده است که مخاطب را درگیر داستان زندگی آویچی کند. استفاده از فلش‌بک‌ها و فلاش‌فرواردها، به‌غنی‌تر شدن روایت کمک کرده است. سازندگان «آویچی: من تیم هستم»، یک اثر هنری ارزشمند خلق کرده‌اند که عمیق، واقعی و الهام‌بخش به‌زندگی و هنر یکی از بزرگ‌ترین هنرمندان موسیقی الکترونیک می‌پردازد.

مستند No Other Land

• کارگردانان: یووآل آبراهام، باسل آدرا، حمدان بالال و ریچل شزر
• امتیاز راتن تومیتوز: ۱۰۰ | امتیاز متاکریتیک: ۹۰ | امتیاز آی ام دی بی: ۸/۴

مستند No Other Land، مستندی است که در سال ۲۰۲۴ توسط جمعی از فیلمسازان فلسطینی و اسرائیلی به‌کارگردانی یووآل آبراهام، باسل آدرا، حمدان بالال و ریچل شزر ساخته شده است. این مستند، روایتی تکان‌دهنده از تخریب روستاهای فلسطینی در کرانهٔ باختری و مقاومت ساکنان این روستاها در برابر اشغالگری است. این اثر با تمرکز بر داستان‌های واقعی و کمتر شنیده‌شده از نقطهٔ همیشه شعله‌ور خاورمیانه، سعی دارد صدای افرادی باشد که در سایه‌های بحران‌ها و درگیری‌های سیاسی و اجتماعی زندگی می‌کنند. ترکیب تصاویر آرشیوی و معاصر، همراه با موسیقی تأثیرگذار، یک تجربهٔ سینمایی عمیق خلق کرده است و سازندگان آن به‌جای تمرکز بر ابعاد سیاسی و نظامی درگیری‌ها، تلاش می‌کنند داستان‌های شخصی و احساسات انسانی را برجسته کنند. این رویکرد باعث می‌شود مخاطبان با شخصیت‌ها و تجربه‌های آن‌ها ارتباط عاطفی برقرار کنند. به‌عنوان مثال، بهره از موسیقی سنتی فلسطینی و آثار هنری محلی در طول مستند سبب شده است عمق فرهنگی منطقه را مخاطب بهتر بشناسد. همچنین، مصاحبه‌هایی با هنرمندان، نویسندگان و فعالان محلی انجام شده است که نگاه منحصر‌به‌فردی به‌‌تعریف مقاومت و هویت فرهنگی داده است.

مستند با تمرکز بر روستای «مسافر یطا»، مبارزات روزانه‌ٔ ساکنان این روستا در برابر تخریب خانه‌ها و مزارعشان را به‌تصویر می‌کشد. از سوی دیگر، روابط پیچیدهٔ انسانی بین فعالان فلسطینی و روزنامه‌نگاران اسرائیلی را می‌بینیم که در تلاش برای مستندسازی این جنایات هستند. تیم کارگردانی با استفاده از تصاویر قوی و روایتی تأثیرگذار، مخاطب را به‌عمق فاجعه‌ای می‌برند که در سرزمین‌های اشغالی رخ می‌دهد و تمام آنچه ما از آن می‌دانیم، از رسانه‌هایی افراطی چپ‌وراست و بالاو‌پایین است.

یووآل آبراهام، باسل آدرا، حمدان بالال و ریچل شزر، هر کدام با توجه به‌پیش‌زمینه و تجربیات خود، روایتی متفاوت از داستان ارائه می‌دهند که همین امر به‌غنای مستند افزوده است. کارگردانان با تقسیم کار بین خود، ابعاد مختلفی از یک موضوع را پوشش دادند و البته که در مواردی چون موضوع همین مستند که می‌تواند حساسیت‌برانگیز باشد، داشتن چندین کارگردان می‌تواند به‌کاهش تعارض منافع و افزایش بی‌طرفی کمک کند. تصاویر مستند «سرزمینی جز این نیست» به‌تنهایی گویای هزاران کلمه هستند. هر قاب، مانند یک تابلوی نقاشی، داستانی از درد، مقاومت و زیبایی بی‌پایان است. دوربین، زندگی را از زاویه‌هایی به‌تصویر می‌کشد که گویی پنجره‌ای است به‌روح انسان‌ها؛ از چروک‌های صورت یک مادر گرفته تا بازی کودکان در میان ویرانه‌ها، با وسواس و ظرافتی بی‌نظیر به‌تصویر کشیده شده‌اند. امید در میان آوار، لبخند در چشمان کودکی بی‌پناه و هنر ایستادگی در میانهٔ ویرانی از سوژه‌ها قهرمانانی ساخته که بسیار گزنده عادت کرده‌اند به‌آ‌نچه عادت‌کردنی نیست.

مستند Bad Faith: Christian Nationalism's Unholy War on Democracy

• کارگردانان: استیون اوجلاکی و کریس جونز
• امتیاز راتن تومیتوز: ۱۰۰ | امتیاز متاکریتیک: - | امتیاز آی ام دی بی: ۷/۴

مستند Bad Faith: Christian Nationalism's Unholy War on Democracy، به‌کارگردانی مشترک استیون اوجلاکی و کریس جونز به‌بررسی ظهور ناسیونالیسم مسیحی در ایالات متحده آمریکا و تأثیر آن بر دموکراسی از نوع آمریکایی می‌پردازد. سازندگان در این مستند نشان می‌دهند که چگونه رهبران ناسیونالیست مسیحی با تحریف مسائل سیاسی و معادل‌سازی به‌نبردهای کتاب مقدسی بین خیر و شر، خشم و ترس را در جامعه گسترش داده‌اند. این تلاش‌ها منجر به‌نفوذ آن‌ها در حزب جمهوری‌خواه و تضعیف نهادهای به‌اصطلاح دموکراتیک شده است. جالب است بدانید اوان گلیبرمن، از مجله معروف وِرایتی، این مستند را یکی از ترسناک‌ترین مستندهایی که در سال‌های اخیر دیده توصیف کرده است.

سازندگان مستند با رویکردی تحقیقی و تحلیلی، توانسته‌اند تصویری دقیق از تأثیر ناسیونالیسم مسیحی بر ساختارهای سیاسی و اجتماعی ایالات متحده آمریکا ارائه دهند و در این راه از نمایش اتفاقاتی چون تظاهرات اطراف کنگره در ۶ ژانویه ۲۰۲۱ و البته ورود به‌آن بهره برده‌اند و قدرت‌طلبی جناح راست و استراتژی‌های فرهنگی حزب جمهوری‌خواه را مورد بررسی قرار داده‌اند. همچنین با نویسندگان، سیاست‌شناسان و رهبران مذهبی مصاحبه انجام گرفته و این امر لایه‌های بیشتری به‌تحلیلی بودن مستند بخشیده‌اند و الیزابت نیومن (متخصص امنیت ملی) و کاترین استوارت (نویسنده و خبرنگار)، دو نفر از چند نفری هستند که سازندگان با آن‌ها مصاحبه کرده‌اند.

استفاده از تصاویر آرشیوی در کنار نمایش کلیپ‌های تاریخی و صحنه‌های معاصر و به‌کارگیری کارهای گرافیکی و نقشه‌های شبکه‌های قدرت تأثیر ناسیونالیسم مسیحی، مستند را هم جذاب‌تر و هم برای تماشاچی ملموس‌تر ساخته‌اند. این مستند بر اساس کتاب Shadow Network نوشته آنه نلسون ساخته شده و عنوان آن از کتاب Bad Faith، نوشته رندال بالمر گرفته شده است و در مکان‌های مختلفی در ایالات متحده آمریکا و استرالیا فیلم‌برداری شده است.

تحریف اصول مسیحیت برای توجیه خشونت و استبداد، تداخل مذهب و دولت و چالش‌های سکولاریسم و تهدید آزادی‌های مدنی توسط ایدئولوژی‌های افراط‌گرایانه، از موضوعات اصلی ساختهٔ جنجالی استیون اوجلاکی و کریس جونز هستند. لازم است بدین موضوع نیز اشاره داشته باشیم که با تمام توصیفاتی که از مستند داشتیم، استیون اوجلاکی و کریس جونز هوشمندانه و زیرکانه رویکردی بی‌طرفانه و درعین‌حال هشداردهنده انتخاب کرده‌اند. تدوین سریع و هماهنگ با موسیقی و گفت‌وگوها، ریتم مستند را پویا کرده و استفاده از روایت‌های شخصی و مصاحبه‌ها، ارتباط نزدیکی با مخاطب به‌وجود آورده است. مستند Bad Faith: Christian Nationalism’s Unholy War on Democracy اثری ارزشمند و آگاهی‌بخش است که با کاوشی عمیق در پیوند پیچیده دین و سیاست، زنگ خطری برای دموکراسی و ارزش‌های مدنی به‌صدا در می‌آورد.

مستند Super/Man: The Christopher Reeve Story

• کارگردانان: یان بونوته و پیتر اتدگی
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۸ | امتیاز متاکریتیک: ۷۶ | امتیاز آی ام دی بی: ۸/۱

مستند Super/Man: The Christopher Reeve Story، به‌شیوه‌ای تأثیرگذار و احساسی، زندگی و میراث ماندگار کریستوفر ریو محبوب و دوست‌داشتنی و بهترین سوپرمن تاریخ سینما را به‌تصویر می‌کشد. این مستند نه‌تنها روایتی از مسیر موفقیت ریو در نقش نمادین سوپرمن است، بلکه به‌عمق روح او نیز نفوذ کرده و چالش‌های بزرگ زندگی‌اش پس از حادثه ناگوار سوارکاری سال ۱۹۹۵ که این اسطوره را ویلچرنشین کرد، به‌تصویر می‌کشد. مستند «سوپرمن: داستان کریستوفر ریو» توسط دو کارگردان توانمند به‌نام‌های یان بونوته و پیتر اتدگی ساخته شده است. این دو کارگردان با تجربه و مهارت خود توانسته‌اند روایتی جذاب و تأثیرگذار از زندگی این بازیگر محبوب را به‌تصویر بکشند. این مستند با ترکیب مصاحبه‌های جدید گرفته‌شده از دوستان، خانواده و همکاران ریو، روایتی صمیمی و انسانی ارائه می‌دهد و دو کارگردان با مهارت از افتادن به‌دام اغراق یا کلیشه‌های دراماتیک پرهیز کرده و روایت واقعی و الهام‌بخشی از مبارزات ریو ارائه داده‌اند.

یان بونوته اغلب از تکنیک‌های تصویری نوآورانه، ترکیب‌های بصری چشمگیر و تدوینی پویا استفاده می‌کند؛ فیلم‌های او معمولاً از لحاظ زیبایی‌شناختی چشم‌نواز هستند. او با همکاری پیتر اتدگیو در مستند تحسین‌شده McQueen در سال ۲۰۱۸، دربارهٔ زندگی و هنر طراح مد بریتانیایی، الکساندر مک‌کوئین، توانایی خود در بازآفرینی داستان‌های پیچیده و احساسی را به‌نمایش گذاشت. پیتر اتدگیو نیز فیلمنامه‌نویس، تهیه‌کننده و کارگردان است که تمرکز او در آثارش بر روایت‌گری دقیق و احساسی است و از منظر تحلیلی، سبک اتدگیو بر تعادل میان تحلیل عقلانی و ایجاد ارتباط احساسی با مخاطب استوار است. یان بونوته و پیتر اتدگیو با ترکیب مهارت‌های خود در تصویرسازی و روایت‌گری، آثاری می‌آفرینند که چشم‌نواز و البته عمیقاً تأثیرگذار هستند و این مستند از زندگی کریستوفر ریو نیز همین ویژگی‌ها را در بالاترین سطح دارد. همچنین کارگردانان با دقت فراوان مصاحبه‌شوندگان خود را انتخاب کرده‌اند تا بتوانند از زوایای مختلف به‌زندگی ریو بپردازند.

تصاویر آرشیوی به‌کمک تدوین پویا و موسیقی مناسب، به‌گذشته جان بخشیده‌اند و حسی عاطفی در دل مخاطب ایجاد می‌کنند و از سویی تمرکز بر نمایش جزئياتی چون لحظات پشت صحنه فیلم‌های سوپرمن گرفته تا لحظات خصوصی‌تر زندگی ریو، تصاویر آرشیوی به‌گونه‌ای انتخاب شده‌اند که شخصیت چندبعدی او را به‌نمایش بگذارند. تدوین فیلم به‌گونه‌ای انجام شده که زمان‌بندی دقیق و تغییرات حسی بین بخش‌های مختلف زندگی ریو (از اوج شهرت تا دوران مبارزه با فلج نخاعی) مخاطب را کاملاً در اثر غرق کند و البته که موسیقی متن بسیار خوب در کنار این تدوین، در انتقال پیام‌های کلیدی مستند نقشی اساسی داشته است. فیلمبردار نیز قاب‌بندی‌ها را اغلب بر چهره‌ها و نگاه‌ها متمرکز کرده تا احساسات را به‌طور مستقیم منتقل کند. سازندگان در این مستند نشان می‌دهند چگونه کریستوفر ریو از نقش یک قهرمان روی پردهٔ سینما به‌یک قهرمان واقعی در زندگی تبدیل شد و بخش اول دوران اوج ریو در سینما و تبدیل شدن او به‌نمادی جهانی و بخش دوم دوران مبارزه با فلج نخاعی و تلاش‌هایش برای بهبود زندگی دیگران است. این ساختار دوگانه، همراه با روایت منسجم، زندگی او را به‌عنوان سفری حماسی و تأثیرگذار نمایش می‌دهد و این مستند را به‌یکی از بهترین‌های سال ۲۰۲۴ تبدیل می‌کند که تماشای آن هم برای سینمادوستان و هم برای مستنددوستان لذت‌بخش خواهد بود.

مستند Nocturnes

• کارگردانان: انیربان دوتا و آنوپاما سرینیواسان
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۲ | امتیاز متاکریتیک: ۸۲ | امتیاز آی ام دی بی: ۷

مستند Nocturnes ما را به‌سفری شگفت‌انگیز و شبانه به‌دل جنگل‌های سرسبز شرق هیمالیا می‌برد؛ جایی که پروانه‌های شب‌تاب، پیام‌های رمزآمیزی مخابره می‌کنند. دو محقق کنجکاو، در زیر نور ماه، به‌دنیای پنهان این موجودات اسرارآمیز نفوذ می‌کنند و رازهای نهفته در دل طبیعت را کشف می‌کنند. کارگردانی این مستند چشم‌نواز و زیبا را انیربان دوتا و آنوپاما سرینیواسان به‌صورت مشترک انجام داده‌اند و همین الآن بگوییم اگر از علاقه‌مندان به‌دنیای حیوانات و گیاهان هستید، این مستند برای شما ساخته شده است. سازندگان این مستند، با رویکردی علمی، به‌بررسی رفتار و زندگی پروانه‌های شب‌تاب می‌پردازند و از همین روی مستند «نوکتورن‌ها» یک تجربهٔ سینمایی از نوع مستندش، منحصربه‌فرد و فراموش‌نشدنی می‌شود. سازندگان مستند «نوکتورن‌ها» صادقانه می‌گویند زندگی انسان بخشی جدایی‌ناپذیر از طبیعت است و و همین زندگی تماماً به‌سلامت اکوسیستم‌ها وابسته است. مستند با نشان دادن تعامل میان انسان و طبیعت، سبب می‌شود ارتباط عمیق‌تری با دنیای اطراف خود برقرار کنیم و ما را به‌تأمل در مورد جایگاهی که در زمین داریم و مسئولیت ما در قبال نسل‌های آینده وامی‌دارد.

در شمال شرقی هند، در مرز با بوتان، زیست‌شناسی با نام مَنسی به‌همراه بیکی، از جامعه‌ٔ بومی بوگون، به‌مطالعهٔ شب‌پره‌ها می‌پردازند. آن‌ها در میان جنگل، یک پارچه سفید را آویزان کرده و با چراغ‌های روشن آن را نورانی می‌کنند. به‌تدریج صدها پروانه شب‌زی به‌این ایستگاه موقت جذب می‌شوند و روی الگوی شطرنجی پارچه می‌نشینند تا مَنسی بتواند آن‌ها را مشاهده، عکاسی و درنهایت اندازه‌گیری کند. این مستند با ترکیبی از تصاویر خیره‌کننده و صداسازی دقیق، تماشاچی را به‌دنیایی پنهان و شگفت‌انگیز از موجودات شبانه می‌برد و ارتباطات نامرئی در دنیای طبیعی را به‌نمایش می‌گذارد. مستند Nocturnes در جشنواره فیلم ساندنس ۲۰۲۴ موفق به‌دریافت جایزهٔ ویژهٔ هیئت داوران برای نوآوری در سینمای مستند شد. انیربان دوتا و آنوپاما سرینیواسان، طول عمر کمتر از یک هفته‌ای این موجودات را سنگ‌بنای روایت خود کرده‌اند و به‌طور کامل برای هدفی انسان‌دوستانه از این شب‌زی‌ها بهره می‌برند و نتیجه‌اش مستندی است که قانع‌کننده و از همه مهم‌تر، به‌طور سینمایی جذاب و گیرا است.

جنگل‌های شرقی هیمالیا با تنوع زیستی غنی خود، محیطی بی‌نظیر برای زندگی پروانه‌های شب‌تاب فراهم کرده است. این مستند، علاوه‌بر معرفی زیبایی‌های این جنگل‌ها، به‌اهمیت حفاظت از آن‌ها نیز می‌پردازد. انیربان دوتا و آنوپاما سرینیواسان، با استفاده از تکنیک‌های سینمایی خلاقانه، موفق شده‌اند دنیای شگفت‌انگیز پروانه‌های شب‌تاب را به‌زیباترین شکل ممکن به‌تصویر بکشند. آن‌ها با استفاده از نورپردازی دقیق، موسیقی متن دلنشین و تصاویر ماکرو، تجربه‌ای فراموش‌نشدنی را برای مخاطب خلق کرده‌اند. استفاده از دوربین‌های باکیفیت و تکنیک‌های فیلمبرداری خاص، باعث شده است تا تصاویر این مستند بسیار زیبا و خیره‌کننده باشند. انیربان دوتا، با رویکردی داستان‌گونه و شاعرانه، به‌روایت ماجراجویی در دل جنگل‌های هیمالیا می‌پردازد. او با استفاده از زبان تصویر و صدا، مخاطب را به‌دنیایی می‌برد که در آن هر پروانهٔ شب‌تاب، یک داستان ناگفته را در دل خود دارد. از آن طرف، آنوپاما سرینیواسان، با نگاهی هنرمندانه و دقیق، به‌تصویربرداری از دنیای پروانه‌های شب‌تاب پرداخته است. او با استفاده از تکنیک‌های تصویربرداری خلاقانه، موفق شده است زیبایی‌های ظریف و شگفت‌انگیز این موجودات را به‌تصویر بکشد. سرینیواسان با انتخاب قاب‌های زیبا و نورپردازی دقیق، تصاویری خلق کرده است که مخاطب را به‌دنیای رؤیایی پروانه‌ها می‌برد.

مستند Daughters

• کارگردانان: ناتالی رائه و آنجلا پتن
• امتیاز راتن تومیتوز: ۱۰۰ | امتیاز متاکریتیک: ۸۵ | امتیاز آی ام دی بی: ۷/۶

مستند Daughters، به‌کارگردانی ناتالی رائه و آنجلا پتن، داستان چهار دخترک را روایت می‌کند که برای شرکت در مراسم رقص پدر و دختری با پدران زندانی خود در واشنگتن دی‌سی آماده می‌شوند. این مراسم بخشی از یک برنامه منحصربه‌فرد پدرانه در یکی از زندان‌های واشنگتن دی‌سی است. همین خلاصه داستان چند خطی برای تماشا کافی است، ولی ادامه می‌دهیم. این مستند در جشنواره فیلم ساندنس ۲۰۲۴ به‌نمایش درآمد و موفق به‌کسب جایزهٔ تماشاگران در بخش مستند آمریکایی شد. پس از آن، سرویس استریم نتفلیکس حقوق پخش این مستند را خریداری کرد و از ۱۴ اوت ۲۰۲۴ آن را پخش کرد.

مستند «دختران»، تصویری صمیمی و احساسی از تأثیر زندان رفتن یکی از اعضای خانواده، شاید ستون اصلی خانواده، بر دیگر اعضای خانواده‌ها ارائه می‌دهد و اهمیت حفظ ارتباط بین پدران و دختران را برجسته می‌کند. چهار دختر سیاه‌پوست کوچک، رؤیای رقصیدن با پدرانشان را در سر می‌پرورانند، اما این رؤیا برای آن‌ها به‌سادگی قابل دسترس نیست، رؤیا است دیگر و در این رؤیای کودکانه پدرانشان در زندان به‌سر می‌برند. مستند Daughters با روایتی صمیمی و احساسی، این دختران و پدران را در مسیر آماده شدن برای یک روز خاص همراهی می‌کند. روز رقصی که در آن، عشق پدری و دختری، در قالب هنر رقص، به‌زیباترین شکل ممکن بیان می‌شود. ناتالی رائه و آنجلا پتن، دو کارگردان باسابقه، با همکاری یکدیگر این مستند تأثیرگذار را خلق کرده‌اند. رائه با تصاویر زیبای خود، لحظات صمیمی و بی‌نظیری را ثبت کرده است و پتن نیز با تجربه خود در زمینهٔ کار با کودکان، به‌عمق احساسات این دخترکان پی برده و آن‌ها را در این مسیر همراهی کرده است. این مستند به‌موضوع مهمی همچون تأثیر زندان بر خانواده‌ها می‌پردازد و به‌آگاهی‌سازی در این زمینه کمک می‌کند.

سازندگان مستندها تلاش می‌کنند تا رویدادها، افراد و مکان‌ها را به‌شکل واقعی و بی‌طرفانه به‌تصویر بکشند. البته که باید بگوییم حتی با این تلاش‌ها نیز از فیلتر دیدگاه و امضای خاص هر کارگردان و انتخاب‌های آن‌ها در ساختار روایی و بصری مصون نیستند، اما از آن طرف از طریق روایتگری، مخاطب را درگیر داستان خود می‌کنند و به‌او اجازه می‌دهند تا با شخصیت‌های داستان همذات‌پنداری کند. رائه با استفاده از قاب‌بندی‌های دقیق، نورپردازی مناسب و انتخاب رنگ‌های خاص، تصاویری زیبا و تأثیرگذار خلق کرده است. این تصاویر نه‌تنها روایت داستان را پیش می‌برند، بلکه به‌تماشاچی اجازه می‌دهند تا در دنیای شخصیت‌ها غرق شود. پتن نیز با استفاده از تکنیک‌های مصاحبه و روایتگری، توانسته است ارتباط عمیقی با شخصیت‌های داستان برقرار کند و این ارتباط را به‌مخاطب منتقل کند. او با طرح سؤالات مناسب و ایجاد فضای صمیمی، باعث شده است تا شخصیت‌ها به‌طور صادقانه احساسات و تجربیات خود را بیان کنند. تدوین در این مستند به‌گونه‌ای انجام شده است که ریتم داستان را حفظ کرده و همزمان تماشاچی را درگیر خود نگه دارد و استفاده از برش‌های سریع و کند، به‌همراه موسیقی، به‌ایجاد تنوع در روایت کمک کرده است. این دو سازنده درنهایت یک اثر هنری و انسانی ساخته‌اند که به‌مخاطب یادآوری می‌کند که حتی در سخت‌ترین شرایط، عشق، امید و هنر می‌توانند زندگی را زیباتر کنند.

مستند Black Box Diaries

• کارگردان: شوری ای‌تو
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۸ | امتیاز متاکریتیک: ۸۲ | امتیاز آی ام دی بی: ۷/۹

مستند Black Box Diaries، ساخته شوری ای‌تو، یکی از آثار مهم و تأثیرگذار در زمینهٔ بررسی خشونت‌های جنسی و پیامدهای آن است. شوری ای‌تو، روزنامه‌نگار و مستندساز ژاپنی، با شجاعت و پشتکار خود توانسته است صدای بسیاری از قربانیان خشونت جنسی را به‌گوش جهانیان برساند. ای‌تو در این مستند شخصاً به‌بررسی تجربیات شخصی‌اش از تجاوز جنسی و روند قانونی طولانی و دشوار پیگیری این مسئله در ژاپن می‌پردازد. او از چالش‌های قانونی، فرهنگی و اجتماعی صحبت می‌کند که قربانیان در مسیر دستیابی به‌عدالت با آن مواجه می‌شوند. همچنین این مستند به‌مسائلی چون ضعف حمایت قانونی، فرهنگ سرکوب‌کننده و نقش رسانه‌ها در تغییر نگرش عمومی می‌پردازد. کارگردان با بازگویی تجربیاتش و دیگر زنان قربانی تلاش می‌کند تا با تابوهای فرهنگی و سکوتی که پیرامون این موضوع در جوامع مختلف وجود دارد، مبارزه کند. این مستند برای اولین مرتبه در جشنواره فیلم ساندس ۲۰۲۴ به‌نمایش درآمد.

یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های مستند، صداقت و شجاعت ای‌تو در بازگویی تجربهٔ شخصی‌اش از خشونت جنسی است. او بدون سانسور و با جزئیات واقعی، احساسات و چالش‌های خود را به‌تصویر می‌کشد. این صداقت باعث شده مخاطب به‌طور عمیق با او همدلی کند. وی استادانه داستان دردناک شخصی خود را به‌موضوعی اجتماعی پیوند زده و دریچه‌ای برای بررسی مسائل بزرگ‌تر مانند ضعف سیستم‌های قضایی، فرهنگ سکوت و تبعیض‌های جنسیتی حفر می‌کند. استفاده از تصاویر نمادین و تدوین خلاقانه به‌مستند ابعاد زیبایی‌شناختی خاصی بخشیده است. این تصاویر گاه برای نشان دادن انزوا، ترس یا مقاومت به‌کار می‌روند و تأثیری فراتر از کلمات ایجاد می‌کنند. قوانین ژاپن فاقد ضمانت‌های مهمی مانند قوانین حفاظت از قربانیان تجاوز جنسی است که اثبات اتهام را برای قربانیان دشوار می‌کند و از همین روی بسیاری از موارد تعرض جنسی گزارش نمی‌شوند یا به‌درستی توسط پلیس مورد بررسی قرار نمی‌گیرند و گویا دنیای شرق، فرهنگ شرق، چه در سرزمین آفتاب باشد چه در کشورهای همیشه شب‌زدهٔ خاورمیانه، در سقوط انسانیت وجه اشتراک‌های بسیاری دارند.

مستند «خاطرات جعبه سیاه»، مسئله‌ٔ تعرض جنسی در ژاپن را به‌صدر مباحث عمومی آورده و مکالمات مهمی را در مورد نگرش‌های اجتماعی و اصلاحات قانونی برانگیخته است و داستان ای‌تو به‌سایر قربانیان شجاعت بخشیده است تا به‌جلو بیایند و تجربیات خود را به‌اشتراک بگذارند و حس همبستگی و امید زنجیره‌ای ایجاد کنند؛ امری که امید می‌رود در تمامی کشورهای جهان شیوعی سفید داشته باشد. مستندی تأثیرگذار و مهم که به‌ضرورت تغییر اجتماعی و قانونی در ژاپن برای مقابله با مسئله‌ٔ خشونت جنسی می‌پردازد. این مستند حماسی و شخصی، روایتی تکان‌دهنده از مبارزه یک زن شجاع برای احقاق حق خود در برابر سیستمی است که اغلب قربانیان را ساکت و سرکوب و درنهایت به‌روشی آشنا برای ما، مقصر جلوه می‌دهد.

ای‌تو با دقت و مهارت از تصویر به‌عنوان ابزاری برای تقویت روایت خود استفاده می‌کند. تصاویر او هم احساسات و هم پیام‌های اجتماعی را به‌شکلی واضح و مؤثر منتقل می‌کنند. یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های کارگردانی او، توانایی‌اش در نمایش جزئیات زندگی و احساسات قربانیان است. این جزئیات به‌مستند عمق و اصالت بخشیده است و مصاحبه‌ها در این مستند به‌گونه‌ای انتخاب و تدوین شده‌اند که تنوع دیدگاه‌ها را نشان داده و تصویری جامع از مسئله‌ای به‌غایت مهم ارائه دهند. این مستند براساس یک رویداد واقعی ساخته شده است و به‌ما به‌عنوان تماشاچی نشان می‌دهد که چگونه یک فرد می‌تواند در برابر ناملایمات بایستد و به‌صدای امید تبدیل شود. کارگردان همچنین با استفاده از تکنیک‌های فیلمبرداری خلاقانه و موسیقی متن حماسی، تجربه‌ای فراموش‌نشدنی را خلق کرده است.

مستند Dahomey

• کارگردانان: متی دیوپ
• امتیاز راتن تومیتوز: ۹۹ | امتیاز متاکریتیک: ۸۵ | امتیاز آی ام دی بی: ۶/۸

مستند Dahomey، مستندی است که با روایتی شاعرانه و تصاویری خیره‌کننده، ما را به‌سفری حماسی به‌قلب تاریخ و هنر آفریقا می‌برد. این مستند، فراتر از یک مستند تاریخی، اثری هنری است که با ظرافت و زیبایی، به‌پرسش‌های عمیقی دربارهٔ هویت، میراث و بازگشت به‌ریشه‌ها می‌پردازد. مستند «داهومی»، اثری خلاقانه و تاریخی است که داستان پادشاهی داهومی در غرب آفریقا را روایت می‌کند. این پادشاهی که به‌دلیل ارتش قدرتمند و سازمان‌یافته‌اش، به‌ویژه گروه ویژه‌ای از زنان جنگجو که به‌نام «آمازون‌های داهومی» شناخته می‌شدند، مشهور بود، نقش مهمی در تاریخ قاره آفریقا ایفا کرده است. متی دیوپ در فیلم‌های خود، ژانرهای مختلف را با هم ترکیب می‌کند. او به‌راحتی بین واقع‌گرایی و سورئالیسم، تاریخ و افسانه جابه‌جا می‌شود و از سوی دیگر، به‌عنوان یک زن فیلمساز، وی به‌مسائل زنان و جامعه، از دیدگاهی زنانه می‌پردازد و به‌روابط انسانی، احساسات و تجربه‌های زنان اهمیت زیادی می‌دهد.

کارگردانی این مستند را متی دیوپ برعهده دارد. متی دیوپ، بازیگر و کارگردان فرانسوی و فرزند واسیس دیوپ، موزیسین معروف سنگالی-فرانسوی است که آهنگ‌های وی را می‌توان در ژانرهای فولکلور، پاپ و جز دسته‌بندی کرد؛ کریستین براسارد، مادر متی دیوپ نیز دستی در هنر داشته است و به‌خریدو‌فروش آثار هنری مشغول بود و دخترعموی جبرئیل دواپ مامتی، بازیگر، کارگردان، سخنور، آهنگساز و شاعر معروف سنگالی است و درمجموع متی دیوپ در خانواده‌ای هنری و نسبتاً معروف بزرگ شد و تأثیرات این همزیستی در کارنامهٔ کاری وی مشهود است. دیوپ پس از دوران کوتاه بازیگری، روی به‌ساخت فیلم‌های کوتاه و البته مستند می‌آورد و آثار وی در جشنواره‌های مربوط‌به‌آثار مستند به‌نمایش درمی‌آمدند و معروف‌ترین مستند این کارگردان نیز فیلم ۴۵ دقیقه‌ای A Thousand Suns بود. سرانجام دیوپ در سال ۲۰۰۹ فیلم کوتاه «آتلانتیک» را ساخت که عنوان اولین فیلم بلند سینمایی رسمی وی نیز از همان فیلم کوتاه گرفته شده است. متی دیوپ در سال ۲۰۱۹، فیلم تحسین‌شدهٔ «آتلانتیک» را ساخت و این فیلم در بخش رقابتی جشنواره کن ۲۰۱۹ حضور داشت و موفق به‌دریافت جایزهٔ بزرگ این جشنواره نیز شد و شهرت این کارگردان زن از اینجا آغاز شد و حال با ساخت مستند باکیفیت و خوش‌ساخت Dahomey نشان داد که فیلم «آتلانتیک» تنها یک جرقه نبوده است و وی حرف‌های بسیاری برای گفتن در دنیای فیلمسازی، چه فیلم سینمایی بلند و چه مستند بلند دارد.

در این مستند نیز متی دیوپ همچون فیلم «آتلانتیک»، با استفاده از زبان سینما و تصاویر سورئال، روایتی شاعرانه از سفری تاریخی خلق کرده است. او با ترکیب تصاویر واقعی و خیالی، به‌تماشاچی کمک می‌کند تا عمق احساسات مردمانی که می‌بینیم را درک کند. دغدغهٔ همیشگی متی دیوپ استعمار بوده و در مستند «داهومی»، به‌طور ضمنی، به‌موضوع غارتگری فرهنگی و میراث استعمار می‌پردازد. این مستند، زخمی که استعمار بر پیکرهٔ آفریقا وارد کرده است را به‌تصویر می‌کشد و به‌ما یادآور می‌شود که چقدر مهم است که این زخم‌ها التیام یابند. این مستند خرس طلایی جشنواره برلین را از آن خود کرده است. کارگردان به‌بررسی فرهنگ، مذهب و نظام اجتماعی داهومی می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه این عوامل بر تصمیم‌گیری‌های نظامی و سیاسی تأثیر داشتند و نگاه مدرن خود را با تاریخ درآمیخته و با مصاحبه‌هایی با کارشناسان تاریخ و فعالان حقوق زنان، تلاش می‌کند تا میراث این پادشاهی را در زمینه‌های مدرن مورد بررسی قرار دهد. مستند «داهومی» سفری است به‌قلب تاریخ آفریقا و قدرت، هویت و شکوه یک تمدن را برجسته می‌‌کند. هر نما، هر رنگ و هر حرکت دوربین، داستانی برای گفتن دارد و دیوپ به‌جزئیات بسیار توجه کرده است. از طراحی صحنه و لباس گرفته تا موسیقی متن، همه‌چیز با دقت انتخاب شده تا به‌جهان داستانی این فیلم مستند، عمقی دوچندان ببخشد.

مستند Wise Guy: David Chase and the Sopranos

• کارگردان: الکس گیبنی
• امتیاز راتن تومیتوز: ۱۰۰ | امتیاز متاکریتیک: ۸۴ | امتیاز آی ام دی بی: ۸.۳

نوبت آشنایی کامل با خالق بهترین سریال جعبهٔ جادویی است؛ مستندی در مورد دیوید چیس، خالق و مغز متفکر سریال The Sopranos و شخصی که مرز بین خانواده‌دوستی و مافیا‌گردانی را به‌قدری باریک ترسیم کرد که هر بار با تماشای ساخته‌اش‌، تشخیص عشق و خیانت برایمان سخت‌تر می‌شود. مستند Wise Guy: David Chase and The Sopranos به‌واقع بلیتی برای سفر به‌ذهن خالق یکی از ماندگارترین داستان‌های تلویزیون، یکی از ماندگارترین شخصیت‌های تاریخ تلویزیون، تونی سوپرانوز، است. این مستند شما را به‌پشت‌ صحنه‌ٔ یکی از جسورانه‌ترین آثار تلویزیونی تاریخ می‌برد. دیوید چیس، در این سفر داستانی، از الهام‌های عجیب‌وغریبش، چالش‌های خلق یک دنیای تاریک و پیچیده و جادویی می‌گوید که توانست تماشاگران سراسر جهان را به‌مدت شش فصل میخکوب کند؛ شش فصل برای ابدیت. سازندهٔ مستند الکس گیبنی است و وی با استفاده از مصاحبه‌های اختصاصی با بازیگران، کارگردانان و عوامل تولید سریال «سوپرانوها»، پرده از رازهای پشت صحنهٔ این سریال برمی‌دارد و به‌شما نشان می‌دهد که چگونه این سریال پیچیده و پرجزئیات خلق شده است. اگر مثل نویسنده این مقاله، یکی از طرفداران که نه، دیوانگان سریال باشید، این مستند برای شما یک گنجینهٔ واقعی است و البته که جایگاه آن جایی جز در صدر لیست نخواهد بود.

الکس گیبنی با مصاحبه‌هایی از چهره‌های محبوب سریال، تصاویری آرشیوی که هرگز ندیده‌اید و تحلیل‌های منتقدانه، این مستند را تبدیل به‌یک شام خانوادگی در خانه‌ٔ تونی سوپرانو کرده است؛ گرم، پرهیجان و گاهی پر از رازهایی که در انتظار برای انفجار هستند. سازندهٔ مستند نشان می‌دهد چگونه یک داستان ساده می‌تواند به‌شاهکار تبدیل شود و ثابت می‌کند که تلویزیون، در دست یک خالق خلاق، چطور از سینما جلو می‌زند و چگونه به‌هنر بی‌بدیل و اصیل بدل شود. دیوید چیس در این مستند پرده از خلاقیت خود برمی‌دارد. او با صداقتی بی‌پرده از الهاماتی که از زندگی شخصی‌اش، رابطه‌اش با والدین و مخصوصاً مادرش که مادری چون مادر شخصیت تونی سوپرانوز بود، و تجربه‌های تلخ و شیرین دیگر زندگی‌اش گرفته، سخن می‌گوید. مستند نشان می‌دهد که چگونه چیس شخصیت‌هایی چون تونی سوپرانو را با لایه‌های پیچیده انسانی خلق کرده است؛ از نمایش پشت‌صحنه‌های جلسات نویسندگی گرفته و مراحل انتخاب بازیگران تا تلاش برای اجرای صحنه‌های خاص و البته که گفت‌وگوهایی صمیمی و عمیق با بازیگران اصلی سریال چون ادی فالکو (کارملا سوپرانو)، مایکل ایمپریولی (کریستوفر) و لورین براکو (دکتر ملفی) که درباره تأثیرات سریال بر زندگی حرفه‌ای و شخصی‌شان صحبت می‌کنند.

در مستند Wise Guy: David Chase and the Sopranos، گیبنی با بهره‌گیری از مصاحبه‌های عمیق و دقیق با دیوید چیس، بازیگران و عوامل تولید، به‌تحلیل روانشناختی شخصیت‌ها و انگیزه‌های آن‌ها می‌پردازد. او تلاش می‌کند تا به‌عمق ناخودآگاه دیوید چیسی برود که خود استاد ناخودآگاه بوده و در جای جای ذهن تماشاچی دست فروبرده است و گیبنی تلاش می‌کند به‌تأثیرات آن بر خلق جهان پیچیدهٔ سریال «سوپرانوها» دست یابد. گیبنی با ساختار روایی قوی و جذاب، تماشاچی را در طول مستند درگیر می‌کند و با استفاده از تدوین ماهرانه و موسیقی متن مناسب، ریتم را به‌شکلی مناسب و متعادل، تند و کند کرده تا به‌تماشاچی اجازه دهد تا به‌راحتی با موضوع همراه شود. البته که کارگردان شجاعت به‌خرج می‌دهد و ضمن ستایش از دستاوردهای دیوید چیس، به‌برخی از انتقادهای موجود درباره سریال نیز می‌پردازد و به‌این ترتیب، نگاهی جامع و چندبعدی به‌وجود می‌آورد.

الکس گیبنی در سال ۲۰۰۷ مستند Taxi to the Dark Side را ساخت و با این مستند برندهٔ جایزهٔ اسکار شد. سبک خاص او در ساخت مستند که ترکیبی از تحلیل عمیق، روایت جذاب و استفاده از آرشیو است، سبب شده تا او به‌یکی از معتبرترین مستندسازان جهان تبدیل شود و البته انتخابی عالی برای مستندی که بسیاری روی خالق آن و خلقی که کرده، حساسیت احساسی بی‌مثالی دارند. گیبنی نه‌تنها روی جنبه‌های فنی و هنری ساخت سریال The Sopranos دست می گذارد، بلکه به‌تأثیر عمیق این سریال بر فرهنگ عامه، مبحث روانشناسی و حتی زبان روزمره مردمان می‌پردازد. پیچیدگی روایت، شخصیت‌پردازی چندلایه و پایان‌بندی بحث‌برانگیز، ساختهٔ دیوید چیس را به‌یکی از پیچیده‌ترین و غنی‌ترین سریال‌های تلویزیونی تبدیل کرده است، حال گیبنی با مهارت تمام، این پیچیدگی را به‌زبان ساده و قابل فهم برای تماشاچی با هر دیدگاهی، عام و خاص، بیان می‌کند. کارگردان با جسارت به‌سراغ موضوعات حساس و پیچیده می‌رود و به‌بررسی مسائلی مانند خشونت، خانواده، مذهب و هویت می‌پردازد و از طرفی با استفاده از نظرات روانشناسان و روانپزشکان، شخصیت‌های پیچیده و چندبعدی سریال را تحلیل می‌کند. این مستند، یک هدیه برای عاشقان تونی و خانوادهٔ درونی و بیرونی‌اش است. این سریال استانداردهای صنعت تلویزیون را از پایه دگرگون کرد و حال تصور کنید مستندی ساخته شود که شما را دقیقاً به‌همان نقطه آغازین، یعنی ذهن خالق آن، بازمی‌گرداند. تماشای این مستند مثل نشستن در دفتر کار دیوید چیس است، درحالی‌که او اسرار ازل هویدا کرده و الهاماتش را با شما در میان می‌گذارد. وقت بگذارید، چراغ‌ها را خاموش کنید و این مستند را تماشا کنید.