نقد فیلم Logan - لوگان

هشدار: این متن بخش‌های از داستان فیلم را لو می‌دهد.

بدترین گناهی که فیلمی اقتباسی براساسِ کاراکتر و دنیایی مشهور که ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد می‌تواند مرتکب شود، عدم پایبند ماندن به آن ویژگی‌هاست. عدم پایبند ماندن به چیزهایی که فلان کاراکتر را در منبع اصلی به کاراکتر خارق‌العاده‌ای تبدیل کرده‌اند. اما این گناهی بود که فاکس از ابتدای آغاز به کارِ سری فیلم‌های «افراد-ایکس»‌اش آن را مرتکب می‌شد. مخصوصا در خصوص دوتا از پرطرفدارترین کاراکترهای نه تنها کامیک‌بوک‌های «افراد-ایکس»، بلکه تاریخ این مدیوم: وولورین و ددپول. خوشبختانه بعد از فاجعه‌‌ای مثل بستن دهانِ ددپول در بدترین فیلم مجموعه که آدم حتی از فکر کردن به آن هم شاخ درمی‌آورد (مثل این می‌ماند که طرز فکر نهیلیستی جوکر را از او بگیرید)، آنها بالاخره سر عقل آمدند و با ساخت فیلم مستقلی براساس این ضدقهرمانِ دهان گشاد، نشان دادند که پایبند ماندن و وفادار بودن به ویژگی‌های منحصربه‌فرد یک کاراکتر و آی‌پی، به چه نتیجه‌ی پرطرفدار و تحسین‌برانگیزی که تبدیل نمی‌شود. بعد از موفقیت «ددپول»، نوبت وولورین بود تا با «لوگان» (Logan) حقش را بعد از ۱۷ سال آزگار از سینما بگیرد. حقی که در تمام این سال‌ها به‌طرز افسوس‌برانگیزی مدام پایمال می‌شد. درجه‌بندی سنی ۱۳ سالِ فیلم‌های «افراد-ایکس» همیشه بزرگ‌ترین سد راه وولورین برای شکوفا شدن بوده است. حالا شاید این درجه‌‌ی سنی برای دیگر کاراکترهای افراد ایکس قابل‌درک به نظر برسند، اما وولورین همان گرگ انسان‌نمای خشمگینی است که بیشتر از هرچیزی به خاطر چنگال‌های تیز و برنده‌اش و علاقه‌ و اجبار فراوانش به استفاده از آنها معروف است. کسی که وقتی پاش بیافتد با این چنگال‌ها چنان بلایی سر بدنِ دشمنانش می‌آورد که قاتلان فیلم‌های اسلشر را به شگفتی و تحسین وا می‌دارد. اما تلاش استودیو برای جذب تماشاگران کم سن و سال‌تر، باعث شده بود تا هیچ‌وقت وولورین را در وولورینی‌ترین حالتش نبینیم.

البته که منظورم فقط تماشای وولورین در حال جر واجر کردن دشمنانش نیست. وولورین همچون بتمن و دردویل، یکی از آن کاراکترهای همیشه خسته و کوفته و افسرده و خشمگینی است که به درد انزوا می‌خورد. از آن کاراکترهایی که پتانسیل فوق‌العاده‌ای برای روایت یک داستان جدی و پراحساس دارند. بنابراین وقتی اعلام شد جیمز منگلود قصد دارد باری دیگر و برای آخرین‌بار، وولورین را در یک فیلم جدید کارگردانی کند و این فیلم قرار است نقشِ خداحافظی ما با این کاراکتر را در قصه‌ای سیاه و در دنیایی سیاه‌تر بازی کند، ذوق‌مرگ شدیم. با خودمان گفتیم «لوگان» قرار است به همان چیزی تبدیل شود که عصاره‌ی این شخصیت را بیرون می‌کشد. درست همان‌طور که سه‌گانه‌ی «شوالیه‌ی تاریکی» نولان، عصاره‌ی بتمن را خارج کرد. محصول نهایی نه تنها یک ذره ناامیدکننده نیست، بلکه در اجرای یک اُپرای نفسگیر و باشکوه برای خداحافظی با وولورینِ هیو جکمن، به فراتر از انتظارات نیز قدم می‌گذارد. «لوگان» فقط وسیله‌ی فوق‌العاده‌ای برای تماشای وولورین در حال قطع کردن دست و پای دشمنانش و فرو کردن چندباره‌ی چنگال‌هایش در جمجمه‌ی آنها و هیجان‌زده شدن از فوران خون نیست، بلکه چیزی عمیق‌تر است. تاریکی و وحشت و بی‌رحمی فیلم نه در بدن‌هایی که یکی پس از دیگری تکه‌تکه می‌شوند، بلکه در احساساتِ قوی آن ریشه دارند. خبری از حضور افتخاری استن لی، کاراکتری اضافی برای جذب مشتری بیشتر یا خوشمزه‌بازی‌های وولورین در فیلم‌های قبلی نیست. «لوگان» به عنوان یک اکشنِ پسا-آخرالزمانی غم‌انگیز و طاقت‌فرسا آغاز می‌شود و به سوی پایانی حرکت می‌کند که اگرچه می‌دانیم قرار است احساسات‌مان را نابود کند، اما کماکان هیچ دفاعی در مقابلش نداریم و تسلیم می‌شویم.

«لوگان» فقط یک فیلم کامیک‌بوکی/ابرقهرمانی بی‌نظیر نیست، بلکه یک سینمای عالی هم است. «لوگان» در فضای خسته‌ و بی‌خلاقیت و تکراری فیلم‌های ابرقهرمانی نشان می‌دهد که یک فیلم واقعی در این ژانر باید چه شکلی باشد و انتظارات‌مان را از محصولات آینده‌ی این حوزه حسابی بالا می‌برد. این فیلم فقط برای متفاوت بودن سیاه نیست، بلکه واقعا داستان سیاهی برای گفتن دارد. «لوگان» نه مثل «بتمن علیه سوپرمن» ادای جدی‌بودن و بزرگ‌سالانه‌بودن را درمی‌آورد و نه مثل «کاپیتان آمریکا: جنگ داخلی» اکشن‌ها و درگیری‌های کارتونی و مصنوعی تحویل‌مان می‌دهد. «لوگان» به معنای واقعی کلمه درباره‌ی افسردگی، نابودی، پوسیدگی و مرگ است. بنابراین در شخصیت‌پردازی و پرداخت روابط بین کاراکترها بی‌وقفه دردناک و در زمان اکشن‌ها هم طاقت‌فرسا، کثیف و خونین ظاهر می‌شود. در نتیجه سرانجام فوق‌العاده‌ای برای وولورین محسوب می‌شود. از یک طرف روانشناسی و خصوصیات شخصیتی این کاراکتر را بررسی می‌کند و روح درهم‌شکسته‌ی زیرِ استخوان‌‌های آدامانتیومی‌اش را لخت می‌کند و هم اجازه می‌دهد تا عطش چنگال‌هایش برای خون را سیراب کند. اگرچه در این فیلم پنجاه ابرقهرمان به جان یکدیگر نمی‌افتند، با آنتاگونیستی طرف نیستیم که قصد نابودی کره‌ی زمین را داشته باشد، اکثر داستان در خارج از شهرهای بزرگ و در جاده‌های کویری و جنگل‌ها می‌گذرد، شهری منفجر نمی‌شود و آسمان‌خراشی سقوط نمی‌کند و زمین مثل کاغذ تا نمی‌شود و بزرگ‌ترین انفجاری که در طول فیلم رخ می‌دهد، ترکیدن یک ماشین و دوتا نارنجک است و به دنیاهای موازی سفر نمی‌کنیم، اما فیلم به درجه‌ای از تنش و هیجان می‌رسد که در اکثر فیلم‌های این ژانر حتی یک صدم آن را هم حس نمی‌کنیم. تمامش به خاطر این است که «لوگان» به جای اینکه با اتفاقات توخالی بیرونی‌اش، روی کمبود درونی‌اش در پوش بگذارد، درباره‌ی جنگ درونی کاراکترهایش است. درباره‌ی سکانس بازجویی بتمن و جوکر در «شوالیه‌ی تاریکی». جایی که کلمات، نگاه‌ها، افسوس‌ها و سردرگمی‌ها خیلی پرصداتر و قوی‌تر از انفجارها ظاهر می‌شوند. همه می‌گویند «لوگان»، «شوالیه‌ی تاریکی» فیلم‌های مارول است، اما من می‌گویم این فیلم «منچستر کنار دریا»ی فیلم‌های ابرقهرمانی است.

حتما با خواندن این خط داستانی یاد فیلم‌های متعددی از تاریخ جدید و قدیم سینما افتاده‌اید. غیر از این هم انتظار نمی‌رود. جیمز منگلود کارگردانی است که علاقه‌ای به مخفی کردنِ منابع الهامش برای شکل‌دهی به دنیا و اتمسفرِ «لوگان» ندارد. پس، در طول فیلم کاملا می‌توان متوجه‌ی شباهت‌های «لوگان» به وسترن‌های بزرگ سینما از جمله «جویندگان»، «جایی برای پیرمردها نیست» و «شین» شد و همچنین می‌توان ردپای آثار آخرالزمانی سینما همچون «فرزندان بشر» و «جاده» را هم در آن تشخیص داد. اما شاید سه‌تا از مهم‌ترین آثاری که بزرگ‌ترین تاثیر را روی ساختار روایی و دنیاسازی‌ فیلم گذاشته‌اند، «نابخشوده»‌ی کلیت ایستوود، سری «رمبو» و بازی «آخرین ما» (The Last of Us) است. «لوگان» همچون «نابخشوده» فیلمی است که قصد دارد روایتگر واقعیت تلخ و پیچیده‌ی تمام فیلم‌های وسترنِ رنگارنگی که قبل از آن دیده‌ایم باشد. فیلمی که شمایل قهرمانانه‌ و هیجان‌انگیزِ کلینت ایستوود از فیلم های وسترن قبلی‌اش را در هم می‌شکند و این‌بار از زاویه‌ی تازه‌ای به کاراکتری که همیشه او را در اوج دیده بودیم نزدیک می‌شود. زمانی که او دیگر قهرمان بزن‌بهادری نیست. بلکه پیرمرد تنهایی با عذاب وجدانی عمیق است. اگر فیلم‌های قبلی «افراد ایکس» یک سری فیلم‌های سینمایی ساده بودند که داستان قهرمان‌گری‌های کاراکترهایشان را اغراق‌آمیز و پرزرق و برق روایت می‌کردند، «لوگان» واقعیت زیرِ آن کاراکترها را به نمایش می‌گذارد. درست مثل رمبو در نقش ماشین کشتارِ دست‌سازی که علیه سیستمی که او را ساخته و رها کرده بود شورش می‌کند و با تمام قابلیت‌هایی که در چنته دارد به نبرد با دنیایی‌ که دیگر او را آدم حساب نمی‌کند برمی‌خیزد، لوگان هم در موقعیتی قرار می‌گیرد تا باری دیگر به دنیا فریاد بزند که چه کسی است. و درست مثل «آخرین ما» که ما را به دنیایی می‌برد که انسان‌ها در حال نبرد برای حفظ آخرین اشعه‌های نور هستند و در این میان جنگ بقایی شکل می‌گیرد که نمی‌توان طرف خوب و بد ماجرا را تشخیص داد، «لوگان» هم در چنین دنیای بی‌رحمانه‌ای اتفاق می‌افتد. جایی که هیچ قهرمانی وجود ندارد. فقط آدم‌هایی که در برهوتِ بشر به خاطر اعتقاداتشان به جان یکدیگر افتاده‌اند.

تمام اینها چیزهایی است که به ندرت می‌توانید آنها را با این کیفیت در فیلم‌های ابرقهرمانی این روزها پیدا کنید. نکته‌ای که «لوگان» را به فیلم بزرگی تبدیل می‌کند این است که در اینجا خبری از مبارزه‌ی ابرقهرمانان با موجودات فضایی، روبات‌های مرگبار یا دلقک دیوانه‌ای نیست. در عوض با شخصیت‌هایی طرفیم که مشغول انجام یک سری کارهای خیلی عادی و معمولی هستند. کارهایی که همه‌ی ما انجام می‌دهیم. کاراکترهایی که فقط به پایه‌ای‌ترین امنیت و مراقبت نیاز دارند، پول خرید دارو ندارند و به دنبال این هستند که رویای دوران بازنشستگی‌شان را به حقیقت تبدیل کنند. دیگر خبری از پروفسور ایکس در حال چرخیدن در مدرسه‌‌اش و آموزش دانش آموزانِ میوتنت جوانش نیست. وولورین دیگر درگیر توطئه‌های بزرگ بین‌المللی نیست. اولی به هزیان‌گویی افتاده است و دومی از اولی مراقبت می‌کند. فیلم تماما خارج از تجملات و شکوه فیلم‌های کامیک‌بوکی مرسوم اتفاق می‌افتد. جای آنها را یک‌عالمه رانندگی در جاده‌های کویری و ماندن در مُتل‌های ارزان‌قیمت و بنزین زدن در پمپ بنزین‌های بین‌راهی گرفته است. فیلم از این طریق یادآور می‌شود که داستان دور و اطرافِ این کاراکترها به مسائل به مراتب‌ کوچک‌تر و شخصی‌تری می‌پردازد. نتیجه به صمیمت فوق‌العاده لذت‌بخشی بین کاراکترها انجامیده (سکانس شام در خانه‌ی آن خانواده‌ی سیاه‌پوست را به یاد بیاورد) که یا کلا از فیلم‌های کامیک‌بوکی رخت بسته است یا مثل اتفاقی که در «اونجرز: دوران اولتران» افتاد (سکانس گردهمایی ابرقهرمانان در خانه‌ی روستایی هاوک‌آی را به یاد بیاورد) مصنوعی و زورکی احساس نمی‌شود.

«لوگان» آشوب روانی کاراکترها و دنیای به‌هم‌ریخته‌شان را قابل‌لمس می‌کند. فیلم سعی نمی‌کند با بهانه‌ی «این یه فیلم کامیک‌بوکیه دیگه»، آنها را ساده‌سازی کند. برخلاف فیلم‌های قبلی «افراد ایکس» که همیشه نیرویی بود که به قهرمانان اجازه می‌داد تا در لحظه‌ی آخر پیروز شوند، «لوگان» فضای گل‌آلودتری دارد. فیلم اگرچه از ساختار آشنای فیلم‌های کامیک‌بوکی بهره می‌برد، اما صحنه‌های اکشن و احساسی‌اش هیچ‌وقت به عنوان تفریح و سرگرمی ارائه نمی‌شوند. سرهای قطع‌شده و خون خونریزی‌های فراوان فیلم بیشتر از تلاشی برای وفادار بودن به شخصیت وولورین، وسیله‌ای برای رنگ‌آمیزی واقعیت ترسناک و تلخی است که معمولا در دیگر فیلم‌های این ژانر نادیده گرفته می‌شوند. این موضوع را می‌توانید در عصبانیت لوگان با دیدن کامیک‌بوک‌های «افراد ایکس» ببینید. داستان‌هایی که درد و رنج واقعی این کاراکترها را بازتاب نمی‌دهند. به خاطر همین است که فیلم بارها و بارها در طول فیلم روی زخم‌ها و سوراخ‌ گلوله‌های روی بدن وولورین تمرکز می‌‌کند تا تقلا و نزاع بیرونی و درونی او را توی ذهن تماشاگرانش حک کند و در نمایش این تنزل و سقوط به حدی قوی است که تماشای آن را به کار نه چندان راحتی تبدیل ‌می‌کند.

حتی موفقیت لورا در فرار هم به معنی به خوبی و خوشی به پایان رسیدن داستان نیست. ما در طول فیلم می‌بینیم که لورا با وجود تمام غریزه‌های کودکانه‌اش، در فوران خشم و استفاده از چنگال‌هایش هیچ کم و کسری نسبت به جوانی‌های وولورین ندارد. لوگان با نجات لورا شاید جلوی افتادن او به دست دار و دسته‌ی دونالد پیرس را گرفته باشد، اما این دخترک نماینده‌ی تازه‌نفسی برای درد و رنج‌های او خواهد بود که بعد از مرگش، میراث دردناکش را حمل خواهد کرد. گویی هیچ چیزی تغییر نکرده است. وولورین در پایان جانش را از دست می‌دهد و وولورین جدیدی در قالب لورا متولد می‌شود. بزرگ‌ترین تغییری که صورت می‌گیرد اما این است که لوگان در آخرین روزهایش موفق می‌شود یک عمل قهرمانانه‌ی بزرگ انجام دهد و آن هم انگیزه دادن به نسل جدید میوتنت‌ها برای جنگیدن در برابر شرارت و تبدیل نشدن به چیزی که با آن هدف ساخته شده‌اند است: یک سلاح. لوگان به نسل جدید یادآور می‌شود که هیچ‌وقت آدم‌های بدی که قصد سوءاستفاده از آنها را دارند به پایان نمی‌رسند، اما آنها می‌توانند راه مبارزه با زخم‌هایی که بر آنها وارد می‌شوند را یاد بگیرند. «لوگان» فقط برای متفاوت بودن ادای تراژیک‌بودن را درنمی‌آورد، بلکه واقعا وحشت و عذاب ناشی از مرگ‌ها و کشتاری که لوگان و چارلز در تمام این سال‌ها در آنها نقش داشته‌اند را کالبدشکافی می‌کند. ولی مهم‌ترین چیزی که «لوگان» را از دیگر فیلم‌های کامیک‌بوکی جدا می‌کند و بزرگ‌ترین دلیل موفقیتش هم است، مستقل بودنش است. فیلم جدا از دنیای سینمایی «افراد ایکس» است و روی پای خودش می‌ایستد. هیچ چیز غیرلازمی که به درد محتوای اصلی قصه نخورد وجود ندارد. فیلم حتی یک ثانیه‌ی اضافه‌ای هم ندارد. تک‌تک فریم‌های فیلم به بستنِ پرونده‌ی لوگان اختصاص پیدا کرده است و یک لحظه هم از این هدف منحرف نمی‌شود. این موضوع بهتر از هرجای دیگری در صحنه‌ی نهایی فیلم، نمایش قبر لوگان و کات به سیاهی قابل‌تشخیص است. پایانی که هیچ ابهامی باقی نمی‌ماند و بهمان می‌فهماند که همگی بدون شک و تردید به سرانجام او رسیدیم.

یکی دیگر بهترین ویژگی‌های فیلم این است که وراجی نمی‌کند. یکی از بزرگ‌ترین و متداول‌ترین مشکلات بلاک‌باسترهای این روزها، مخصوصا از نوع ابرقهرمانی‌اش عدم توانایی آنها در داستانگویی تصویری و اعتماد کردن به شعور تماشاگران و توضیح دادن همه‌چیز و همه‌کس است. منگولد چه در پرداخت این دنیای آلترناتیو و چه در توضیح بیماری‌ها و احساساتِ کاراکترهایش اصلا از دیالوگ‌های توضیحی استفاده نمی‌کند. مثلا ما می‌دانیم که دنیای سال ۲۰۲۹ شرایط خرابی دارد، اما فیلم هیچ‌وقت وارد جزییات نمی‌شود و فقط با استفاده از تصویرسازی‌هایش، فضای متروک و برهوتش را پرداخت می‌کند. ما می‌دانیم اتفاق بدی توسط چارلز در گذشته افتاده که موجب کشته شدن چندین نفر از افراد ایکس و مردم عادی شده، اما فیلم هیچ‌وقت وارد جزییات نمی‌شود و اجازه می‌دهد تا اهمیت این اتفاق را از روی صورتِ شکسته‌ی پاتریک استوارت درک کنیم. از همه بهتر قصه‌ی زندگی لورا به عنوان سلاحی بی‌پدر و مادر است؛ دختری که با برقراری تعادل بین کودکی‌اش و خشم ناشی از شکنجه‌هایش در تقلاست. منگلود می‌داند که ما بارها چنین داستانی را شنیده‌ایم. پس، به جای دیالوگ‌های تکراری و کلیشه‌ای، با اعتماد کردن به بازیگر کودک بااستعداد و توانایی مثل دافنه کین، اجازه می‌دهد تا او تماشاگران را از راه بهتری به کشمکش درونی‌اش نزدیک کند. تا جایی که حتی شخصیت لورا در ۹۵ درصد لحظات فیلم ساکت است و همه‌چیز به پیدا کردن معادل‌های تصویری برای توصیف رابطه و نقش لورا در داستان اختصاص پیدا کرده است. یکی از بهترین‌هایش جایی است که لورا از لوگان می‌خواهد تا به جای چرت زدن پشت فرمان، ماشین را کنار بزند و بخوابد. جروبحث آنها به جایی ختم می‌شود که لوگان روی پای لورا خوابش می‌رود. لورا به آرامی سرش را روی صندلی می‌گذارد. از ماشین پیاده می‌شود. پشت فرمان می‌نشیند و ادامه‌ی مسیر را رانندگی می‌کند.

برای تماشای فیلم Logan به سایت نماوا مراجعه کنید