نقد فیلم The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring

در عین آن که حجم بالایی از موفقیت‌های جکسون وام‌دار بهره‌برداری او از یکی از غنی‌ترین و ارزشمندترین داستان‌های گفته‌شده در دنیای کتاب‌های فانتزی بوده‌اند و فیلم‌نامه‌های سه‌گانه‌ی «ارباب حلقه‌ها» این داستان‌گویی و داستان زیبا را مدیون قلم شگفت‌انگیز و فراموش‌ناشدنی جی. آر. آر تالکین هستند، ولی نباید فراموش کرد که زبان نه‌چندان راحت و کاملا ادبی آن کتاب‌ها، باعث می‌شدند ساخت فیلمی از روی‌شان بسیار سخت به نظر برسد. برخلاف امثال «هری پاتر و سنگ جادو» که می‌شد خط به خط فیلم‌نامه‌شان را از روی متن کتاب به سادگی اقتباس کرد، پیتر جکسون با استفاده از احاطه‌ی جدی و انکارناپذیری که بر روی نوشته‌های تالکین داشت، صرفا سعی نکرد که یک اقتباس از روی آثار وی بسازد و به جای این تلاش داشت تا جهان سنگینِ نگاشته‌شده توسط او را تصویر کند. جکسون با استفاده از تصورات خودش موقع مطالعه‌ی کتاب‌ها و صد البته استفاده از قدرت تجسم تصویری‌اش در مقام یک کارگردان، در تمامی قسمت‌های این سه‌گانه و به خصوص فیلم اول، روی «نشان دادن» جهان تالکین به مخاطبانش تاکید داشت. آن‌قدر که وقتی اثر را می‌نگریم، به سادگی نماهایی را پیدا می‌کنیم که مابین یکدیگر جابه‌جا می‌شوند و کاری می‌کنند بیننده، مدام نگاه‌های متفاوتی به گوشه و کنار این دنیای گسترده بیندازد. البته موضوع فقط درباره‌ی لوکیشن‌ها یا نقاط مهمی از نقشه‌ی جهان تالکین نیست. بلکه جکسون همه‌ی عناصر قصه‌گویی فیلمش را با اصرار، برای‌تان به تصویر می‌کشد. طوری که اگر در لحظه‌هایی سرنوشت‌ساز رویداد عجیبی اتفاق افتاد، بیننده‌ی سخت‌گیر و بدبین به فانتزی، آن را به سطحی بودن قصه یا رو شدن ابزاری بی‌معنی به شکل ناگهانی در داستان برای نجات یک شخصیت ربط ندهد. همین هم باعث می‌شود که مثلا وسط شات‌هایی شاید بی‌ارتباط با یکی از رخدادهای اتفاق‌افتاده در خط اصلی داستان برای یکی از شخصیت‌های قصه، به خودمان بیاییم و ببینیم که مدام در حال تماشا کردن کاراکتری دیگر در بالای یک برج هستیم. این‌جا، ما موقعیت فرد را می‌شناسیم و از خودمان درباره‌ی این که وی چگونه از این مهلکه خواهد گریخت، سوال می‌پرسیم. سپس ولی جلوه‌ی صحبت کردن او با یک پروانه را می‌بینیم و انقدر هم شناخت‌مان در همین مدت کوتاه نسبت به او کامل شده است که این را به عنوان راهی برای درخواست کمک کردن توسط وی، بشناسیم. ادامه‌ی ماجرا هم می‌شود این که وقتی سر بزنگاه نیاز به رسیدن کمکی ارزشمند بود و کمکی عجیب و برای خیلی‌های‌مان ناشناخته از راه رسید، آن را در قالب جهان این فانتزیِ به خصوص، در آغوش می‌کشیم و بی‌معنی نمی‌خوانیم.

مسئله‌ی چگونگی پرداختِ کاراکترها در دنیای The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring، یکی از پیچیده‌ترین بخش‌های فیلم برای زیر ذره‌بین بردن به نظر می‌رسد. چرا که جکسون با توجه به تعداد بسیار بالای شخصیت‌ها، از سه روش کاملا متفاوت برای عمیق‌تر کردن آن‌ها در ذهن مخاطب بهره برده است. روش نخست، همان استفاده از ساختار کلیشه‌ای معرفی یک شخصیت در قالبی کاملا مثبت یا منفی و سپس جذاب‌تر کردن شخصیت با استفاده از تک‌سکانس‌هایی به خصوص است. موردی که مثلا در رابطه با گیملی، کاملا صدق می‌کند. دورف بامزه‌ای که در همان اولین لحظات رویارویی با وی، می‌توانید تنفر ذاتی‌اش از الف‌ها، تلاشش برای انجام کارها در لحظه بدون صبر کردن، میلی که به کشتن دشمنان و جنگیدن با آن‌ها دارد و در عین حال قابل اعتماد بودنش را درک کنید. ویژگی‌هایی که اصولا تا انتهای فیلم هم شاهد وجود آن‌ها در گیملی هستیم و تمامِ شخصیت‌پردازی بیشتر کارگردان برای وی را در لحظاتی کوتاه و به یاد ماندنی تجربه می‌کنیم. مثلا در عین جدیتِ انکارناپذیر گیملی و عصبانی بودن تقریبا همیشگی‌اش، در فیلم سکانس خداحافظی او با بانو گالادریل را داریم که کاری می‌کند خوش‌قلب بودنش را هم به معنای واقعی کلمه بپذیریم. با استفاده از چنین سکانس‌های کوتاه ولی بامزه‌ای، پیتر جکسون سعی می‌کند سطحی‌ترین شخصیت‌های حاضر در فیلمش را هم به سطوح بالاتر برساند و کاری کند بیشتر از قبل، دوست‌شان داشته باشیم. هر چند که مثلا حداقل در فیلم اول، برخلاف گیملی، پرگرین توک، مریادوک برندی‌باک، گندالف، آرون و سم‌وایز گمجی که چنین شخصیت‌پردازی‌هایی را تجربه می‌کنند، فارغ از بسیاری از شخصیت‌های فرعی ماجرا که در مرکز توجهات قرار ندارند و همیشه همان‌طور که لازم بوده در حد کاراکترهایی تخت اما لایق باور و ارزشمند باقی می‌مانند، لگولاس از گروه یاران حلقه هم هرگز چنین چیزی را به دست نمی‌آورد و مخاطب تا آخرین ثانیه، وی را تقریبا در همان تک‌بعدی‌ترین جلوه‌ای که یک شخصیت می‌تواند داشته باشد می‌بیند.

حتی فارغ از عناصر داستانی اما The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring، تنها از مناظر کارگردانی، تدوین، طراحی صحنه و لباس و به بیان جامع‌تر فضاسازی هم دستاورد خیلی خیلی بزرگی به حساب می‌آید. چون فیلم با وفاداری به ذات هنر هفتم، از استفاده کردن از جلوه‌های ویژه به عنوان اولین و آخرین راه پرهیز می‌کند و به مانند قسمت دوم و سوم «ارباب حلقه‌ها»، در آن شاهد بهره‌جویی جکسون از لوکیشن‌هایی حقیقی هستیم که اولا به عمق باورپذیری فیلم می‌افزایند و دوما کاری می‌کنند که آن جنس به خصوص از خیره‌کننده ظاهر شدن که مثلا نمی‌توان در فیلم‌هایی با محوریت جلوه‌های ویژه مانند سه‌گانه‌ی «هابیت» یافت، لابه‌لای ثانیه‌های «یاران حلقه» پیدا بشود. از نماهایی ضبط‌شده از کوهستانی بزرگ تا جنگلی بکر و دوست‌داشتنی و تا شایر که مخاطب ذره‌ذره‌اش را باور می‌کند و دقیقا آن را همچون بخشی از دنیای حقیقی می‌شناسد، سبب می‌شوند که «یاران حلقه» وسط شاخ و برگ دادن به فانتزی‌های زیبایش، منطق داستانی بیشتری هم پیدا کند.

افزون بر آن اما فعالیت گسترده‌ی تیم‌های طراح فیلم را داریم که با خلق عالی لباس‌ها، خانه‌ها، شهرها و حتی مسافرخانه‌ها و در کل همه‌ی جزئیاتِ بصری حاضر درون قصه، اجازه می‌دهند بیننده دید بهتری نسبت به داستان مورد بحث پیدا کند و به معنی واقعی کلمه آن را بفهمد. البته که جلوه‌های ویژه هم بخشی جداناپذیر از چنین قصه‌ی فانتزی‌محوری هستند و البته که جلوه‌های ویژه‌ی فیلم هم با توجه به زمان تولید اثر تماما قابل قبول جلوه می‌کنند، ولی مزیت اثر جکسون نسبت به خیلی از فیلم‌های دیگر، آن است که از جلوه‌های ویژه فقط در زمان‌هایی که واقعا هیچ راه دیگری وجود نداشت، استفاده می‌کرد. ترفندی که ابدا نمی‌توانید آن را قدیمی‌شده بدانید و همین حالا نیز کارگردان‌های شناخته‌شده‌ای همچون کریستوفر نولان، با توجه به آن و برای حفظ اصالت اثر سینمایی‌شان، از کمترین جلوه‌های کامپیوتری ممکن برای تولید فیلم‌ها استفاده می‌کنند.

اما اگر گستردگی تلاش جکسون برای مدیریت بخش به بخش پروژه را هم بگذاریم کنار و کارگردانی «ارباب حلقه‌ها: یاران حلقه» را فقط از منظر نظارت او بر روی مسائل خاص‌تری مانند تدوین، فیلم‌برداری و در کل چگونگی روایت کردن داستان بررسی کنیم، باز هم با نتایج جذابی روبه‌رو می‌شویم. چون The Fellowship of the Ring با استفاده از حقه‌های تصویری گوناگون، قاب‌بندی‌هایی که هر کدام وابسته به احساساتی که باید به مخاطب القا کنند هستند، رنگ‌پردازی‌های حساب‌شده‌ای که می‌توان بر روی جزئیات‌شان و جنس اثرگذاری‌هایی که روی مخاطب دارند مطالعه کرد و خیلی چیزهای دیگر، به تصویرپردازی‌های سیال و قدرتمندانه‌ای دست پیدا می‌کند؛ هرچند که فیلم بعضی مواقع مانند زمان‌هایی که به صورت آهسته نماهایی نزدیک از صورت دشمنان را روی پرده‌ی نقره‌ای می‌برد، بیشتر باعث فرو کشیدن هیجان مخاطب می‌شود و هرچند که بعضی وقت‌ها اغراق‌های تصویری جکسون به جای خلق تجسم‌های صحیح از دنیای فانتزی تالکین بیشتر خیالی بودن آن را به یاد مخاطب می‌آورند و این‌گونه به اصطلاح در ذوق او می‌زنند. اما نکته‌ی اصلی آن است که کارگردان، در غالب مواقع این اشکالات را با چندین و چند ویژگی مثبت دیگر پشت سر می‌گذارد و به خصوص با استفاده از موارد درخشان فیلم‌نامه همچون دیالوگ‌ها که انصافا به شکلی کم‌اشکال داده‌های لازم را تقدیم مخاطبان می‌کنند، سبب می‌شود بیننده در عین پذیرفتن ضعف‌ها، بتواند به آرامی از کنارشان عبور کند.

این‌ها یعنی The Fellowship of the Ring همان‌قدر که نشان‌دهنده‌ی شور و شوق کارگردان برای به تصویر کشیدن قصه‌ی مورد علاقه‌اش است و همان‌قدر که استعدادها و قدرت سکان‌داری بالای او هنگام خلق ساخته‌ای سینمایی را به اثبات می‌رساند، این را هم ثابت می‌کند که پیتر جکسون باید در ادامه محتاطانه‌تر و دقیق‌تر، به فکر خلق سیر نامیرا و دائما در حرکتِ داستان‌گویی‌اش باشد. طوری که هرگز دقیقه‌ای از فیلم شبیه به یک سکته‌ی موقت جلوه نکند و بیننده حتی برای یک ثانیه، به خودش جرئت زیر سوال بردن منطق قصه را ندهد. ورای همه‌ی این نکات مثبت و نقاط ضعف اندک فیلم اول، بعد از «یاران حلقه» باید جکسون را کارگردانی خواند که توانسته یک جهان فانتزی تاریک و در نوع خودش حقیقتا ترسناک که شاید خیلی‌ها جرئت زندگی کردن درون آن را ندارند، به چیزی خواستنی و خارق‌العاده که همگان عاشق نگاه انداختن به رخدادهای آن هستند کند. چون خیلی از فانتزی‌ها، هم‌ذات‌پنداری‌های‌شان را طوری می‌سازند که فقط عاشقِ بودن در جهان‌شان باشید و همین کاری کند که به ثانیه به ثانیه‌ی قصه‌های‌شان عشق بورزید (مثلا چه کسی است که در نوجوانی «هری پاتر» را خوانده باشد و حداقل تا چند روز به آن که چه می‌شد اگر جغدی سفید نامه‌ی ورود به هاگوارتز را برایش می‌آورد فکر نکند؟). ولی «ارباب حلقه‌ها»، حماسه‌ی تاریک و عجیبی است که خیلی‌های‌مان جرئت قرار گرفتن در جایگاه شخصیت‌های محوری آن یا راه رفتن در دالان‌های بلند و تاریکش در زیر کوه‌ها را نداریم. با این حال، بعد از «یاران حلقه» جکسون حتی مخاطبان کم‌مطالعه که این دنیا را در جهان ادبیات نشناخته‌اند، عاشق بند به بند «سرزمین میانه» می‌کند. عاشق تماشا کردنش. عاشق هم‌ذات‌پنداری کردن با فرودو اما نه با تصور خودمان در جایگاه او که با درک کردنش. و این‌ها همگی دستاوردهای بزرگی هستند که هنوز به خاطرشان فیلم‌ساز را ستایش می‌کنیم و صد البته با توجه به آن‌ها، در فیلم‌های دوم و سوم انتظار نمایش فوق‌العاده‌تری را داریم.

(از این‌جا به بعد مقاله، بخش‌هایی از داستان فیلم را اسپویل می‌کند)

موجودات جهان همگی چیزهای بسیاری را می‌خواهند و تک‌تک آن‌ها عاشق یافتن منابع بی‌نهایتی از قدرت هستند که دنیا بر پایه‌ی آن‌ها کنترل شود؛ مخصوصا انسان‌ها. انسان‌هایی که همیشه فانتزی‌ها به خوبی شدتِ پست‌فطرتیِ بعضی‌های‌شان در زمان فوران میل به غلبه کردن بر همگان در وجود آن‌ها را به تصویر کشیده‌اند. با این اوصاف، ساختن حلقه‌هایی برای این موجودات و سپس خلق حلقه‌ای حاکم بر تمامی آن حلقه‌ها، چه‌قدر می‌تواند راه خلاقانه‌ای برای حکم‌فرمایی روی نقطه به نقطه‌ی زمین باشد. خودتان یک بار دیگر به این کانسپت بی‌نظیر فکر کنید؛ یک نفر چیزهایی را خلق می‌کند که موجودات باور دارند با استفاده از آن‌ها قدرتمندتر خواهند شد. پس عاشقانه از آن‌ها استفاده خواهند کرد. در تک‌تک لحظات و ثانیه‌ها آن‌ها را به کار می‌برند و همیشه با نیم‌نگاهی به آن‌ها زندگی‌شان را شکل می‌دهند. این وسط، یک نفر می‌آید و قدرت کنترل همه‌ی آن‌چیزها را در دست می‌گیرد و به چنین شکل معرکه‌ای، دنیا را صاحب می‌شود. بدون آن که ساده‌لوحانی که خودشان را صاحب آن چیزها می‌دانند، متوجه این حقیقت شوند.

این وسط، فارغ از آن که جذاب‌ترین و پراهمیت‌ترین نقش‌آفرینی‌های دیده‌شده در The Lord of the Rings: The Fellowship of the Ring هم در سکانس‌های جنگیدن بازیگران با طمع درونی‌شان نسبت به حلقه رقم می‌خورد و دردناک‌ترین مرگ این قسمت از فیلم یعنی مرگ برومیر (با بازی عالی شان بین یا همان لرد ادارد استارک خودمان) هم برآمده از تلاشش برای سرزنش کردن خود و جبران کردن کاری که طمعش نسبت به قدرت مسبب انجام شدن آن بوده است، عجیب‌ترین کارکرد حلقه را در پرداخت به شخصیت خود فرودو می‌بینیم. کاراکتری که از پاکی و معصومیت مطلق، آرام‌آرام و مخفیانه به جایی می‌رسد که فکرش را هم نمی‌کردیم. اصلا دقت کرده‌اید که در طول فیلم، ما هرگز وحشی شدن فرودو نسبت به حلقه را نمی‌بینیم و در عین حال وقتی به ثانیه‌های پایانی می‌رسیم، فاصله‌ی خاصی تا مشاهده‌ی به سرانجام رساندن پست‌ترین کار ممکن توسط فرودو نداریم؟ فرودو آن‌قدر آرام‌آرام به درون سیاهی هوسش نسبت به حلقه فرو می‌رود که حتی ما هم متوجهش نمی‌شویم و در پایان فیلم، نزدیک است قتل غیرمستقیم سم به دستان او را تماشا کنیم. البته که این ماجرا همین‌جا به پایان نمی‌رسد و حماسه‌ی دوست‌داشتنی تالکین با «یاران حلقه» تازه قدم‌های نخستش در سینما را برمی‌دارد. راستی، اگر عناصر امیدوارکننده‌ی زیادی هم درون The Fellowship of the Ring دیده‌اید، کافی است یک بار دیگر پیرنگ‌های اتفاق‌افتاده را زیر ذره‌بین ببرید. حلقه‌ی قدرت یک گروه لایق احترام و بزرگ را به مردی کشته‌شده، جادوگری پرتاب‌شده به اعماق زمین، سه مبارز که حالا راهی جز جنگیدن ندارند، دو هابیت که یکی‌شان دارد به عمق سیاهی مطلق کشیده می‌شود و دو هابیت دیگر که اسیر شده‌اند، تبدیل کرده است. تا به این‌جای قصه، همین‌ها ما را بس!