نقد مستند Apollo 11 - آپولو ۱۱

کارل سیگن، ستاره‌شناسِ آمریکایی، در بخشی از کتاب «نقطه‌ی آبی‌ کمرنگ» درباره‌ی چیزی صحبت می‌کند که تعریف‌کننده فلسفه‌ی ساختِ فیلمی مثل «آپولو یازده» است: ما انسان از همان ابتدا خانه‌به‌دوش بودیم. تک‌تک درختان را تا شعاعِ چند کیلومتری می‌شناختیم. زمانی‌که میوه‌ها رسیده می‌شدند، سر وقتشان حاضر می‌شدیم. ما گله‌ی حیوانات را در مهاجرت‌های سالانه‌شان دنبال می‌کردیم. ما با استفاده از مخفی‌کاری، تظاهر، کمین کردن یا حمله‌ی مستقیم، از گوشتِ تازه تغذیه می‌کردیم. همکاری عده‌ی کمی از ما می‌توانست به چیزی دست پیدا کند که بسیاری از ما تنهایی در شکارِ آن شکست می‌خوردیم. ما روی یکدیگر حساب باز می‌کردیم. فکرِ دوام آوردن به‌تنهایی به همان اندازه مضحک بود که ساکن شدن در یک جا. ما در همکاری با یکدیگر از بچه‌هایشان دربرابرِ شیرها و کفتارها مراقبت می‌کردیم. ما به آن‌ها مهارت‌هایی که نیاز داشتند را آموزش دادیم. و همچنین مهارتِ ساختِ ابزارها. آن زمان هم مثل حالا تکنولوژی نقشی کلیدی در بقایمان ایفا می‌کرد. وقتی خشکسالی مدتِ زیادی طول می‌کشید یا وقتی سرمایی ناراحت‌کننده در هوای تابستان باقی می‌ماند، گروه به حرکت می‌افتاد؛ بعضی‌وقت‌ها به سوی سرزمین‌های ناشناخته. ما یک مکانِ بهتر را جست‌وجو می‌کردیم. گونه‌ی بشر ۹۹/۹ درصد از عمرش، شکارچی و گردآورنده بوده‌ است؛ مسافرِ دشت‌ها و جلگه‌های وسیع. آن زمان خبری از هیچ نگهبانِ مرز یا مقامات گمرک نبود. همه‌جا وحشی و دست‌نخورده در انتظارِ تصاحب بود. تنها چیزی که جلویمان را می‌گرفت به محدوده‌ی سیاره‌ی زمین، اقیانوس، آسمان و هر از گاهی همسایه‌های بدخلق‌مان خلاصه شده بودند. اما وقتی آب‌و‌هوا به نفع‌مان بود، وقتی غذا فراوان بود، حاضر بودیم در یک جا ساکن شویم. ما در ده هزار سال گذشته (یک لحظه‌ی گذرا در تاریخِ بلندمان)، زندگی عشایری را رها کرده‌ایم. ما گیاهان و حیوانات را رام کرده‌ایم. وقتی می‌توانی کاری کنی غذا سراغت را بگیرد، چرا تغقیبش کنی؟ نحوه‌ی زندگی جدیدمان اما با وجود تمام منافعِ مادی‌اش، ما را ناراضی و عصبی رها کرده است. ما حتی پس از گذراندن ۴۰۰ نسل در روستاها و شهرها، هنوز ریشه‌‌‌مان به‌عنوانِ موجوداتی سرگردان و خانه‌به‌دوش را فراموش نکرده‌ایم. جاده‌های باز کماکان ما را به آرامی همچون ترانه‌ای تقریبا فراموش‌شده از کودکی به سوی خود فرا می‌خوانند. با حالتِ رومانتیکِ خاصی به مکان‌های دورافتاده می‌اندیشیم. این احساس به وسیله‌ی فرایندِ گزینشِ طبیعی به‌طرز دقیقی به‌عنوان یکی از عناصرِ کلیدی بقایمان در ذات‌مان ساخته شده است. تابستان‌های بلند، زمستان‌های ملایم، برداشت‌های غنی و شکارهای فراوان، هیچکدام برای همیشه دوام نمی‌آورند. ما نمی‌توانیم آینده را پیش‌بینی کنیم. رویدادهای فاجعه‌بار خیلی خوب بلد هستند چگونه یواشکی غافلگیرمان کنند. زندگی شما، زندگی گروه‌تان یا حتی زندگی تمام گونه‌تان ممکن است به یک عده‌ی کوچک اما بی‌قرار وابسته باشد؛ کسانی که تحتِ تاثیرِ چیزی که به سختی می‌توانند بفهمند یا توضیح بدهند، به سوی سرزمین‌های کشف‌نشده و دنیاهای جدید جذب می‌شوند. یا همان‌طور که هرمن ملوین در «موبی دیک» حرفِ دلِ همه‌ی مسافران سرگردان و خانه‌به‌دوشِ تمامِ عصرهای تاریخ و مکان‌ها را می‌زند: «من گرفتارِ خارشِ آرام‌ناشدنی برای چیزهای دور از دسترس هستم. دوست دارم در دریاهای خطرناک سفر کنم و به‌سواحلِ وحشی پیاده شوم...».

در نگاه اول پُل زدن به روی این دره‌ی بیگانه و بی‌رحم غیرممکن به نظر می‌رسد، اما انسان‌ها ثابت کرده‌اند که نباید انگیزه‌ی ذاتی آن‌ها برای درنوردیدنِ ناشناخته‌ها را دست‌کم گرفت. خیره شدن به فضا همچون خیره شدن به درونِ تلسکوپی است که خالص‌ترین و عمیق‌ترین و غیرقابل‌توصیف‌ترین احساسات‌مان را برایمان در قالبِ تصاویری انتزاعی و اکسپرسیونیستی از کره‌های رنگارنگِ معلق در تاریکی آشکار می‌کند. تمایل به فتح کردن فضا، بی‌قراری از تماشای حلقه‌های زُحل، تصورِ لحظه‌ی برخوردِ شهاب‌سنگ‌ها به بدنِ ماه در میلیون‌ها سالِ قبل، همه از آتشی بسیار عمیق‌تر در درون‌مان سرچشمه می‌گیرد که فضا همچون سوختِ اورانیوم‌گونه‌ای است که آن را پاکیزه‌تر و قدرتمندتر از همیشه می‌سوزاند و زنده نگه می‌دارد. طبیعی است که رویدادِ فرودِ نخستین انسان روی سطحِ ماه در بیستم ژوئیه ۱۹۶۹ طی مأموریتِ آپولو یازده از جایگاه ویژه‌ای در تاریخِ انسانِ اکتشافگر برخوردار باشد. رویدادی که خیلی‌ها نمونه‌اش را پیش از آن ندیده بودند و آن را بزرگ‌تر از بزرگ‌ترین رویدادهای جهانی طولِ عمرشان معرفی می‌کردند. عده‌ای رسیدنِ نیل آرمسترانگ به ماه را به رسیدنِ کریستوفر کلومبوس پس از پشت سر گذاشتنِ اقیانوسِ کشف‌نشده به آمریکا مقایسه می‌کردند: هر دو پیش‌قراول‌های اکتشافاتی پایه‌دار بودند. ورنر فون براون، طراحِ راکتِ ناسا فرود بر ماه را با لحظه‌ای که اولین جانور، دریا را به سوی زمین خشک ترک کرد مقایسه کرد. رئیس‌جمهور ریچارد نیکسون پایش فراتر گذاشت و گفت، این هفته، بزرگ‌ترین هفته‌ی تاریخِ زمین از زمان آغاز دنیا، از زمانِ خلق دنیا است. گرچه تمامی این واکنش‌ها غلو می‌کردند، ولی تقریبا همه پروازِ آپولو یازده را موفقیتی مشترک برای سیاره می‌دانستند. ناسا تخمین زد که به‌دلیل پوششِ تقریبا جهانی رادیو و تلویزیونی این رویداد، بیش از نیمی از جمعیت زمین از اتفاقات آپولو یازده در زمانِ واقعی اطلاع داشتند. دنیا برای مدتی احساسِ بهتری نسبت به خودش داشت. گرچه آپولو یازده نماینده‌ی دستاوردی یگانه در نوعِ خودش بود، اما برنامه‌ی کلی آپولو پس از سه سال و شش فرود موفقیت‌آمیز روی سطح ماه، به‌طور ناگهانی در سال ۱۹۷۲ متوقف شد. همین که بودجه کاهش پیدا کرد و فضای سیاسی و مسابقه‌ای که در ابتدا موتورِ برنامه‌ی آپولو را روشن کرده بود تغییر کرد، به نظر می‌رسید عموم مردم هم از ماجراجویی فضایی ماه‌نوردان خسته شد‌ه‌اند. اما شاید مهم‌ترین دستاوردِ برنامه‌ی آپولو این بود که برای اولین‌بار جایگاهِ زمین در کیهان را بهتر از هر چیزِ دیگری برایمان آشکار کرد. تا آن زمان دریانوردان به سختی از سواحلِ قاره‌ها نقشه‌برداری کرده بودند. جغرافیدانان، آن یافته‌ها را به نمودارها و کره‌ها ترجمه کرده بودند. عکس‌هایی از تکه‌های کوچکی از زمین در ابتدا توسط بالون‌ها و هواپیماها و بعد موشک‌ها در جریان پروازهای کوتاهِ فضایی و در آخر فضاپیماهای مدارِ زمین گرفته شده بودند. درحالی‌که تقریبا همه پذیرفتند که زمین، کروی است و تمامی‌مان با جاذبه به سطحِ آن چسبیده‌ایم، اما واقعیتِ شرایط‌مان تا زمانی‌که عکس مشهوری که فضانوردانِ آپولو هفده در مسیرشان به سمت ماه از زمین گرفتند و به «تیله‌ی آبی» معروف شد، واقعا درک نشده بود.

آن عکس به عکسِ نمادینِ عصر ما تبدیل شد. در این عکس قطب جنوب که آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها باور دارند در سمتِ پایینِ سیاره قرار دارد و بعد تمامِ قاره‌ی آفریقا دیده می‌شود که تا بالا کشیده شده است: می‌توان اتیوپی، تانزانیا و کنیا، جایی را که نخستین انسان‌ها زندگی کرده بود دید. در بالای سمتِ راست عبرستان سعودی قرار دارد. دریای مدیترانه هم به زور و زحمت در بالای آفریقا سرک کشیده است؛ جایی که تمدنِ جهانی بشر ظهور کرد. آدم می‌تواند آبی اقیانوس، رنگِ زرد و سرخِ کویرِ ساهارا و بیابانِ عربستان و رنگِ قهوه‌ای و سبزِ جنگل‌‌ها و چمن‌زارها را تشخیص بدهد. اما با این وجود، نه هیچ‌ نشانه‌ای از انسان‌ها و نه هیچ نشانه‌ای از تغییراتی که روی سطحِ زمین ایجاد کرده‌ایم است؛ نه ماشین‌هایمان و نه خودمان. ما و کشورهایمان کوچک‌تر و عاجزتر از آن هستیم که توسط فضاپیمایی بین زمین و ماه به چشم بیاید. از نقطه نظرِ عکاسِ این عکس، شیفتگی دیوانه‌وارِ ما با وطن‌پرستی به چشم نمی‌آید. عکس‌های آپولو از کلِ سیاره‌ی زمین چیزی را به عموم مردم منتقل کردند که ستاره‌شناساس به خوبی از آن خبر داشتند: انسان‌ها در مقیاس دنیاها (اگر ستاره‌ها و کهکشان‌ها را نادیده بگیریم) ناچیز هستند؛ پرده‌ی نازکی از زندگی روی توده‌ی تنها و گمنامی از سنگ و فلز در پهنای فضا. بخشِ تراژیکِ ماجرا این است که به نظر می‌رسد برنامه‌ی آپولو برای نسلِ بعدی بیش از یک دستاوردِ بزرگ، در بهترین حالت همچون یک اتفاقِ تاریخی دیگر که فقط هست به نظر می‌رسد. بالاخره طبیعتا به دست آوردنِ چیزی بدون اینکه با تک‌تکِ سلول‌های بدنت برای داشتنِ آن لحظه‌شماری نکرده باشی باعث می‌شود که واقعا قادر به اهمیت دادن به آن نباشی. اینکه در هیاهو و جنب و جوشِ آن سال‌ها زندگی نکرده باشی، فهمیدنِ احساسِ غیرقابل‌توصیفِ تماشای فرود انسان روی یک دنیای خارجی را سخت می‌کند. اما یکی دیگر از دلایلِ ناتوانی اکثرمان در درکِ عظمتِ مأموریتِ آپولو یازده از چیزی طبیعی سرچشمه می‌گیرد: ذهنِ ما انسان‌ها از یک جایی به بعد در تصور کردنِ بزرگی یک چیز به بن‌بست می‌خورد و همه‌چیز از عمیقا درک کردنِ بزرگی آن چیز به یک سری اعداد و ارقام و مقایسه نزول می‌کند. مثلا آیا می‌دانستید پرواز کردن به دور زمین با یک بویینگ ۷۴۷ با نهایت سرعتِ ممکن، چهل و دو ساعت طول می‌کشد؟ حالا آیا می‌دانستید پرواز کردن به دورِ خورشید با همین سرعت، شش ماه طول می‌کشد؟ حالا آیا می‌دانستید ستاره‌ی «سیروس» بیش از دو برابرِ خورشید است؟ حالا آیا می‌دانستید ستاره‌ی «آلدابوران»، ۵۲ برابر بزرگ‌‌تر از خورشید است؟ بله، مغز من هم گیرپاچ می‌کند! عدم توانایی ما در بستنِ آرواره‌ی ناچیزِ مغزمان به دورِ بزرگی چیزها یعنی به‌سادگی از کنارشان می‌گذریم. این موضوع نه فقط درباره‌ی بزرگی اجرامِ آسمانی، بلکه درباره‌ی تصور کردنِ بزرگی رویدادها هم صدق می‌کند. تصورِ انسان‌ها در حال تماشای زمین از یک دنیای دیگر هم آن‌قدر بزرگ‌تر از بزرگ‌ترین رویدادهای بشری است که مغزمان را به مجبور به کُشتی گرفتن با خودش می‌کند. مخصوصا اگر جزو کسانی باشیم که به اشتباه فکر می‌کنند ماه در چند قدمی زمین قرار دارد و اگر دست‌مان را دراز کنیم می‌توانیم آن را بگیریم؛ درحالی‌که ماه آن‌قدر از زمین فاصله دارد که می‌توان تمامِ سیاره‌های منظومه شمسی را درکنارِ یکدیگر در فاصله‌ی بینِ زمین و ماه جا داد.

اکنون درست در این نقطه است که مستندِ «آپولو یازده» وارد میدان می‌شود. «آپولو یازده» که اوایلِ سال ۲۰۱۹ به مناسبتِ سالگردِ پنجاه سالگی فرود انسان بر ماه اکران شد، قصد دارد تا حال و هوای این رویداد را برای کسانی که آن را به یاد می‌آورند زنده کند و برای آنهایی که چیزی از آن به یاد نمی‌آورند یا هنوز در آن زمان به دنیا نیامده بودند، بازسازی کند. «آپولو یازده» می‌خواهد همان کاری را با این رویداد انجام بدهد که مستند «آن‌ها نباید پیر شوند» با جنگ جهانی اول انجام داد: نگاهی نوستالژیک و غوطه‌ورکننده به دورانی گم‌شده در تاریخ با استفاده از بازسازی و ترمیمِ ویدیوهای آرشیوی. برنامه آپولو یکی از آن رویدادهایی است که سینما ته‌دیگِ آن را هم با ساختنِ مستندها و فیلم‌های زندگینامه‌ای فراوانی که براساسِ آن ساخته است خورده است. آخرینش «نخستین انسان»، ساخته‌ی دیمین شزل بود که به روایت این رویداد از نقطه نظرِ زندگی شخصی نیل آرمسترانگ اختصاص داشت. بنابراین اولین سوالی که در برخورد با این مستند پرسیده می‌شود این است که این یکی چه کاری انجام داده که آن را از قبلی‌ها متفاوت می‌کند؟ جواب به این سؤال کمی چالش‌برانگیز است. چرا که «آپولو یازده» از آن فیلم‌هایی است که از دو روی کاملا متناقض تشکیل شده است که هر دوی آن‌ها به یک اندازه اهمیت دارند؛ یک روی مثبت و یک روی منفی. «آپولو یازده» از آن فیلم‌هایی است که آگاهی از هدفش و پذیرفتنِ آن، می‌تواند نقشِ پُررنگی در مقدار لذت‌تان از تماشای آن داشته باشد. اولین چیزی که باید درباره‌ی این فیلم بدانید این است که مهم‌ترین فاکتورِ متمایزکننده‌ی «آپولو یازده» نه در محتوایی که ارائه می‌کند، بلکه در نحوه‌ی ارائه‌ی محتوایی که اکثرا از جز به جزِ آن آگاه هستند نهفته است. کاری که سازندگانِ‌ «آپولو یازده» انجام داده‌اند این است که بیش از یازده هزار ساعت صدا و تصویر را از آرشیو ناسا بیرون کشیده‌اند و آن را در قالبِ یک فیلم ۹۰ دقیقه‌ای که از دو ساعت پیش از شلیکِ موشک ساترن پنج شروع می‌شود و تا زمانِ بازگشتِ فضانوردان به زمین ادامه دارد تدوین کرده‌اند. بنابراین این مستند شاملِ اکثر صحنه‌های دراماتیکی که احتمالا بارها تکه‌هایی از آن‌ها را به‌طور جسته و گریخته دیده‌اید می‌شود؛ از لحظه‌‌ای که موشکِ ساترن پنج خودش را با حرارتِ خورشید همچون پیرمردی که آرتروز دارد در حالِ آه و ناله کردن از زمین بلند می‌کند تا لحظه‌ای که نیل آرماسترانگ از نردبانِ فضاپیما خارج می‌شود و جمله‌ی معروفش را به زبان می‌آورد؛ از لحظه‌ای که کارمندانِ ناسا را در اتاقِ کنترل در هیوستونِ ایالتِ تگزاس با پیراهن‌های یکدست سفیدشان در حالِ خوشحالی کردن می‌بینیم تا لحظه‌ای که پرچمِ آمریکا در خاکِ ماه کوبیده می‌شود. از ورجه وورجه کردن‌های بـاز آلدرین روی سطحِ ماه تا فرود آمدنِ فضاپیما روی سطحِ آب. و صد البته سخنرانی تاریخی جان اف. کندی در اوایلِ دهه‌ی ۶۰ که دستورِ فتحِ ماه تا پیش از به پایان رسیدن دهه را می‌دهد. اما تفاوتِ این تصاویرِ آشنا در «آپولو یازده» این است که نه‌تنها سازندگانِ مستند آن‌ها را در لابه‌لای تصاویر و صداهای بیشتری که بعضی از آن‌ها کمتر دیده شده و بعضی از آن‌ها در این پنجاه سال اصلا توسط هیچکس دیده نشده تدوین کرده‌اند، بلکه تمامِ این تصاویر با پشت سر گذاشتنِ پروسه‌‌ی اصلاح رنگ و بافت، تصاویرِ خیره‌کننده‌ای از آب در آمده‌اند.

شاید بزرگ‌ترین دستاوردِ «آپولو یازده» چیزی است که در همان یک ربعِ اول به آن دست پیدا می‌کند. دقایقِ آغازینِ فیلم به زاویه‌ی دوربینِ گروه فیلم‌برداری ناسا اختصاص دارد. آن‌ها در بین مردمی که ماشین‌هایشان را از ساعت‌ها و روزها قبل در ساحل پارک کرده‌اند و در انتظارِ تماشای پروازِ موشک در آنسوی آب روی سقفِ ماشین‌هایشان چُرت می‌زنند می‌چرخند. این تصاویر پرده از جمعیتی برمی‌دارد که دلشوره‌ی یکسانی گریبانگیرشان شده است و شگفتی و لحظه‌شماری برای چیزِ مشترکی در نگاه‌هایشان دیده می‌شود. تصاویرِ کلوزآپِ فوق‌العاده با کیفیتی که از محفظه‌ی احتراقِ موشک داریم، تماشای برخاستنِ موشک با آتشی که شاید نزدیک‌ترین چیزی باشد که در عمرتان به سطحِ خورشید خواهید دید، را به لحظه‌ای الهی که روح را همچون دمنتورهای هری پاتر از بدنِ به بیرون می‌مکند تبدیل می‌کند؛ موسیقی مت مورتون با هوشمندی به محض صفر شدنِ شمارش معکوس به جز صدای متدوامِ تپش قلب که همچون گذاشتنِ گوش‌مان روی سینه‌ی تمام انسان‌های سیاره‌ی زمین در این لحظه به نظر می‌رسد سکوت اختیار می‌کند و اجازه می‌دهد غرشِ تایتان‌وارِ موشک، شگفتی این لحظه را فریاد بزند. فیلم در این لحظات به خوبی موفق می‌شود نفس‌هایی که در آن زمان در سینه حبس بودند و موهایی که سیخ بودند را روی کسی که دارد آن را پنجاه سال بعد تماشا می‌کند تکرار کند. ناگهان می‌توانی ذوب شدنِ دیواری نامرئی که همیشه بین تو و این رویداد تاریخی فاصله می‌انداخت را توسط آتشِ موشک احساس کنی. پس از یک عمر علاقه‌ی معمولی به این رویداد، ناگهان به خودت می‌آیی و توسطِ موجِ خروشانِ عظمتِ خالصِ معنای ترک کردن زمین و فرود آمدن روی یک جرمِ آسمانی دیگر غرق می‌شوی. این مستند به‌طرز ماهرانه‌ای پنجاه سالی که بین ما در حال و این رویداد در گذشته فاصله انداخته بود از بین می‌برد و گذشته و حال را به درونِ یکدیگر ذوب می‌کند. این مستند نه درباره‌ی پیامِ سیاسی‌ای که این رویداد در زمینه‌ی شکست دادنِ روس‌ها در مسابقه‌ی فضایی منتقل می‌کرد است و نه در زمانی‌که همه درباره‌ی نمایندگانِ صلحِ زمین در فضا صحبت می‌کنند، اشاره‌ای به جنگ ویتنام که در همان لحظه در حال وقوع بود می‌کند.