نقد فیلم Little Women

کتاب‌های وی حتی در صورت محدود شدن ظاهری به برخی مرزهای جغرافیایی به خاطر پیوستگی جدی با فرهنگ، سبک زندگی و قوانین جریان‌یافته درون تاریخ نقاط به‌خصوصی از دنیا، هرگز در وصف دوران مدرن از نظر زمانی کهنه جلوه نمی‌کردند و دغدغه‌هایی فراتر از مواجهه با مشکلات یک دوره‌ی خاص داشتند.

بااین‌حال از لحاظ محبوبیت و شناخته‌شدگی هیچ‌کدام از رمان‌های وی جایگاهی مشابه «زنان کوچک»، محصول سال‌های ۱۸۶۸ و ۱۸۶۹ میلادی را پیدا نکردند. رمانی بی‌اندازه زیبا و به‌شدت شخصی که با احتساب تئاترها، فیلم‌های سینمایی، باله، مینی‌سریال‌ها، اجرای موزیکال، اپرا و انیمه‌ی سریالی، فیلم Little Women به نویسندگی و کارگردانی گرتا گرویگ چهاردهمین اقتباس لایق ذکر، رسمی و به اندازه‌ی کافی ماندگار انجام‌شده از روی آن به حساب می‌آید و همزمان رمانی که در عین بدون شک فوق‌العاده بودن آن، شاید دیگر سخت بشود به سراغش رفت و به انجام کاری تازه با اقتباس صحیحش فکر کرد. زیرا شاید برای مخاطب امروز دیگر این‌طور به نظر برسد که از سال ۱۹۱۲ میلادی (زمان ارائه‌ی اولین اقتباس کتاب در قالب تئاتر) تا سال ۲۰۱۸ نویسندگان و هنرمندهای گوناگون هر کار ممکن را با شاهکار ادبی می الکات انجام دادند و دیگر بهترین کشاورزها هم محصول تازه‌ای برای برداشت از این باغ پررونق نمی‌یابند. اما گرتا گرویگ با فیلم سینمایی بلند دوم خود که پس از موفقیت سینمایی شوکه‌کننده و لایق ستایشی به اسم «لیدی برد» (Lady Bird) از راه می‌رسد، به وضوح اشتباهی این انتظارات و تفکرات را نشان می‌دهد؛ با فیلمی پرستاره که لحظه به لحظه بی‌اندازه نسبت به اثر مرجع وفادار است و لحظه به لحظه از صفت «تکراری» فاصله‌ی معنادارتر و پراهمیت‌تری می‌گیرد. نه به این خاطر که در روایت داستان خلاقیت‌های درستی به خرج می‌دهد و نه به این خاطر که با زبان تصویر و به کمک کارگردانی دقیق با بیننده ارتباط برقرار کرده است. بلکه به این خاطر که تمامی این کارها و نقاط قوت دیگرش در خدمت تمهید و جهان‌بینی مشخصی از سوی فیلم‌ساز هستند.

خلاقیت‌های او در مسیر خلق فیلم‌نامه‌ی اثر در خدمت دور شدن از اثر مرجع یا به رخ کشیدن خلاقیت فیلم خرج نمی‌شوند و از قضا خود رمان کلاسیک مورد اشاره را بهتر موشکافی می‌کنند. طوری که حتی بیننده‌ی کاملا آشنا با نقطه به نقطه‌ی این داستان در فیلم گرویگ بتواند با خوانش یک متفکر دیگر از آن آشنا شود و خود کتاب را نیز بیشتر بفهمد؛ از زاویه‌هایی که پیش از این شاید کمتر به آن‌ها توجه شده باشد.

ساخته‌ی سینمایی تازه‌ی گرتا گرویگ از معدود فیلم‌های پرستاره‌ی هالیوود طی چندین و چند ماه اخیر است که از همه‌ی نقش‌آفرین‌ها به‌معنی واقعی کلمه استفاده می‌کند و انرژی هیچ بازیگری را دور نمی‌ریزد

«زنان کوچک» گرتا گرویگ که همان‌گونه که باید از همان سکانس اول دغدغه‌ی اصلی خود در مقام یک فیلم عاشقانه و درامدی (کمدی-درام) را به‌صورت غیرمستقیم معرفی می‌کند، به دو دوره از زندگی‌های اِیمی، بِت، جو و مِگ یعنی چهار خواهر درکنار کاراکترهایی همچون مارمی/خانم مارچ، مادر آن‌ها می‌پردازد؛ خانواده‌ای که پدر به خاطر جنگ طی سال‌هایی طولانی درکنار اعضایش حضور نداشته است و عملا از یک زن، چهار دختر و خانم خدمتکاری تشکیل می‌شود که با آن‌ها روزگار می‌گذراند. به همین خاطر داستان که بخش‌های زیادی از آن بر پایه‌ی زندگی واقعی نویسنده‌ی کتاب/کتاب‌های مرجع شکل گرفته است، همزمان با سرگرم کردن مخاطب و انتقال مفاهیمی گوناگون به او تصویری لایق جدی گرفتن و پرجزئیات از زندگی زن‌های اشرافی، نسبتا فقیر و متوسط رو به بالا از نظر مالی در سال‌های ۱۸۶۱ و ۱۸۶۸ میلادی را با تمام شادی‌ها و غم‌های آن‌ها نیز ارائه می‌دهد.

گرویگ که مشخصا می‌خواست فیلم دوم کارنامه‌ی هنری وی بیانیه‌ای درباره‌ی اهمیت پذیرش سبک زندگی‌های گوناگون و صحبت درباره‌ی چرایی لایق ستایش بودن عقاید خاص و متفاوت باشد، به خوبی درک کرده است که خود نیز باید در این مسیر به تمام عقاید شخصیت‌های قصه احترام بگذارد. نتیجه هم می‌شود شکل‌گیری فیلمی که نه یک پروتاگونیست، یک آنتاگونیست و چند شخصیت فرعی که چندین و چند انسان واقعی جالب را در نقطه به نقطه‌ی داستان‌گویی خود جا می‌دهد؛ انسان‌هایی که هرکدام در جایگاه خود ضعیف و همزمان در جایگاه خود قدرتمند هستند و قرار نیست کسی بین آن‌ها فرد برتر را تعیین کند. این همان جنس از شخصیت‌پردازی است که در «لیدی برد» گرویگ مخاطب را با آن مواجه ساخت و به تماشاگر اجازه‌ی دیدن مواردی فراتر از یک قصه‌ی جذاب را می‌بخشد. زیرا احتمالا کمتر بیننده‌ای را می‌شود پیدا کرد که حتی با یکی از ویژگی‌های کلیدی تعریف‌کننده یکی از کاراکترهای کلیدی فیلم (اگر نگوییم همه‌ی آن‌ها) هم‌ذات‌پنداری نکند و این‌چنین خط اتصال شخصی و قطع‌نشدنی خویش به اثر را نیابد. البته که یکی از دلایل اصلی دستیابی فیلم سینمایی مورد بحث به این مهم باورپذیری و شگفت‌انگیزی همزمان کاراکترهای نوشته‌شده توسط لوییزا می الکات در ده‌ها سال قبل است. ولی موفقیت گرویگ در بهره‌برداری صحیح از تک‌تک آن‌ها و حتی بالاتر بردن کاراکترهایی همچون مگ و ایمی با زمان‌دهی درست به این انسان‌ها اثبات می‌کند که موفقیت‌های خاص Lady Bird اتفاقی نبودند و او به‌معنی واقعی کلمه به سینما در مقام بهترین آینه‌ی موجود برای خودشناسی تماشاگر اعتقاد دارد و اصلا برای رسیدن به همین می‌سازد و می‌جنگد.

نمی‌شود از یاد برد که Little Women، محصول سال ۲۰۱۹ یعنی فیلمی ساخته‌شده با بودجه‌ی ۴۰ میلیون دلاری و موفق در کسب ۲۰۵.۲ میلیون دلار از گیشه‌ها، میانگین امتیازات منتقدان ۹۱ از ۱۰۰ در متاکریتیک، درصد رضایت کلی منتقدان ۹۴ و درصد رضایت کلی تماشاگران ۹۲ در راتن تومیتوز؛ در روزهای پایانی دهه‌ی دوم قرن بیست‌ویک میلادی این ترکیب برنده‌ای نیست که بدون انجام شدن هدفمند و مثال‌زدنی بسیاری از کارها توسط سازندگان شاهد رسیدن یک اثر سینمایی به آن باشیم. مخصوصا فیلمی در ظاهر به‌شدت زنانه که هم رویکردی به وضوح مستقل و کاملا هنری ندارد و به سرگرم‌کنندگی ارزشمند هم اهمیت می‌دهد و همزمان ابدا دربردارنده‌ی فاکتورهای باز هم ظاهریِ متداولی نیست که آن را در سینمای عامه‌پسند طبقه‌بندی کنند.

یکی از تغییرات واضح داستان‌گویی فیلم نسبت به تمام نسخه‌های دیگر این قصه در غیرخطی بودن هوشمندانه‌ی آن دیده می‌شود. در حقیقت Little Women گرتا گرویگ که بیشتر از صرفا فمنیستی و مرتبط با برابری جنسیتی بودن انسانی است، داستان را در دو بخش با فاصله‌ی هفت‌ساله از هم روایت می‌کند. با درنظرگرفتن این نکته که او مشغول بازگویی یک داستان بزرگ‌سالانه با فلش‌بک‌هایی به دوران کودکی و نوجوانی نیست و درون فیلم‌نامه‌ی وی هر دو بخش قصه به‌صورت موازی، هم‌اندازه با یکدیگر و درکنار هم به جلو می‌روند.

کارگردان پس از آن که تنها یک بار به‌صورت نوشتاری تفاوت زمانی این دو خط داستانی را به روی مخاطب آورد، دیگر به شعور و درک او اعتماد می‌کند و هیچ ابایی از زدن کات‌های ناگهانی و لازم بین این دو دوره ندارد. البته آن‌چه که این تصمیم را از لحاظ اجرایی هم بی‌اشکال کرده است، بارها و بارها استفاده‌ی او از عناصر گوناگون برای آسان کردن زیرمتنی تشخیص این دو دوره از یکدیگر است.

گرتا گرویگ دائما نشانه‌هایی قابل دنبال کردن برای شناخت خطوط زمانی از یکدیگر را مقابل ما می‌گذارد اما از جایی به بعد نه او و نه تماشاگر هدف به تمرکز شدید روی تفاوت آن‌ها اهمیتی نمی‌دهند؛ فقط دنبال کردن درست جریان تلخ‌وشیرین و توقف‌ناپذیر زندگی است که اهمیت دارد

این وسط نه بازیگر اضافه‌ای وجود دارد و نه به‌راحتی می‌توان روی فردی دست گذاشت و گفت که شخص دیگری می‌توانست در این فیلم جایگزین وی شود. چون گرویگ موقع انتخاب بازیگرهایی جواب پس‌داده مثل تیموتی شالامی حتی به جزئیات ظاهر آن‌ها و تناسب‌شان با تصویری که خود از این کاراکترها می‌سازد نیز توجه داشته است. مثلا جو به‌عنوان دختری خوش‌تیپ با نام پسرانه و لوری به‌عنوان پسری زیبا با اسمی دخترانه را از هر جهت به سختی می‌توان در حالتی متصور شد که اشخاصی غیر از سیرشا رونان و تیموتی شالامی آن‌ها را بازی کنند.

(از این‌جا به بعد نقد بخش‌هایی از داستان فیلم Little Women گرتا گرویگ را اسپویل می‌کند)

مردها و زن‌هایی گوناگونی می‌توانند مثل جو پرشور، مثل مگ عاشق تشکیل خانواده و خلق خانه‌ای دوست‌داشتنی، مثل ایمی علاقه‌مند به تجملات و ماجراجویی و مثل بت گم‌شده در سکوت و مشغول نواختن موسیقی‌های شنیدنی خود باشند.تمامی این زندگی‌ها و علاقه‌ها اهمیت دارند و در اوج تلخی هم خواستنی هستند؛ مانند زندگی تماشاگر هدفی که دل به فیلم مورد بحث می‌دهد.

به همین خاطر برخلاف تمام روابط احساسی حاضر در فیلم، رابطه‌ی عاشقانه‌ی جو با آن مرد قابل احترام و بی‌آزار، کلیشه‌ای و غیرواقع‌گرایانه به نظر می‌آید. زیرا در حقیقت هم برخلاف مابقی قصه این تکه از آن متعلق به دنیای واقعی نیست. جو شخصیتی نبود که این‌چنین ناگهان ترسش را در آغوش بکشد و با ازدواج خود را نجات دهد؛ حتی اگر آن ازدواج روی کاغذ عاشقانه به نظر برسد. گرتا گرویگ که زندگی شخصی لوییزا می الکات را هم مطالعه کرده است و از هرگز ازدواج نکردن وی و درون‌ریزی‌های او آگاهی قابل قبولی دارد، این‌جا به مخاطب می‌گوید که ترسناک‌ترین بخش این قصه شاید پایان‌بندی اجبارشده بر آن باشد؛ همین که جو برای ترس ناشر از عدم فروش کتاب یا باید بمیرد (!) یا باید ازدواج کند. فیلم این‌گونه به یاد تماشاگر می‌آورد که چه نبردهایی با این کتاب‌ها انجام شده‌اند و چرا چنین داستان‌هایی هنوز پراهمیت هستند. چون حتی آن‌ها هم باید تغییرات ناخواسته را می‌پذیرفتند و دربرابر خواسته‌هایی گوناگون سر خم می‌کردند. البته باید خوشحال بود. چون شاید گرتا گرویگ به قصه وفادار مانده باشد، ولی ساخته‌ی سینمایی او با یک لحظه‌ی عاشقانه‌ی معمول و آشنا برای مخاطب یا ازدواجی ناگهانی به پایان نمی‌رسد. قاب پایانی فیلم تصویر در آغوش کشیده شدن رمان قرمزرنگ (این رمان در سال اول با جلد سبز چاپ شد و این تغییر رنگ مشخصا عامدانه و هدفمند بوده است) جو توسط خودش است. تصویر دختری که در نوجوانی قرمز رنگ غالب بر پوشش او بود، دنیای واقعی تا جوانی وی را سر تا پا خاکستری کرد و اکنون کتاب قرمزرنگش را عاشقانه بغل می‌کند؛ تصویر شعله‌ور شدن مجدد آتشی خاموش‌ناشدنی از زیر خاکستر.