نقد فیلم The Way Back - راه بازگشت

گروهی از بازیکنان یک تیم یا یک کاراکترِ به‌خصوص، هدفی در یک رشته ورزشی دارند. در این مسیر با موانع زیادی دست‌وپنجه نرم می‌کنند و غالبا پس از چندین مورد شکست، به یک پیروزی بزرگ دست می‌یابند. این الگوی مرسوم بسیاری از فیلم های درام ورزشی است. این الگو شاید در نمونه‌های ابتدایی این ژانر، طعم تجربه موفقیت پس از تلاش‌های بسیار را به مخاطبان زیادی بچشاند، اما هرچه بر تعداد فیلم‌های ساخته شده در این الگو اضافه شود، نیاز به فیلم‌هایی که بتوانند مرز‌های این زیر ژانر را جا‌به‌جا کنند و به فیلم‌های یکبار مصرفی بدل نشوند، بیشتر احساس می‌شود. حال وقتی یک کارگردان در سال ۲۰۲۰، پس از آن همه نمونه‌های شاخص و تحولات تازه در این زیر ژانر، بخواهد دوباره یک درام ورزشی بسازد، انتظارات از او زیاد است. البته همواره روی صحبتمان با فیلمسازانی است که بخواهند آثاری شاخص و فراموش نشدنی بسازند. وگرنه ممکن است یک فیلمساز جز به پشتوانه گیشه و یک الگوی جواب پس داده در گذر زمان، به چیز دیگری فکر نکند.

در این مقدمه قصد دارم با یادآوری چند نمونه شاخص در زیر ژانر درام ورزشی، این گفته را اثبات کنم که فیلم The Way Back چگونه به یک نمونه یکبار مصرف بدل می‌شود و به‌سادگی در گذر زمان، از ذهن مخاطبانش محو می‌شود. اگر یک نگاه کلی به نمونه‌های ماندگار این زیر ژانر بیندازیم، این آثار غالبا این زیر ژانر را صرفا بهانه روایی خود قرار داد‌ه‌اند تا در ادامه به مفاهیم عمیق‌تری دست یابند. آن‌ها ضمن اینکه شخصیت‌های یونیکی می‌سازند، طعم موفقیت و شکست‌ را به ما می‌چشانند و ما را بر حسب قرار داد این زیر ژانر، به یک صحنه نبرد ورزشی فرا می‌خوانند، به‌دنبال مفاهیم دیگری هم هستند. کار به جایی می‌رسد که اساسا فراموش می‌کنیم که با یک فیلم درام ورزشی رو‌به‌رو بوده‌ایم. آنقدر پرداخت قهرمان و موقعیت زندگی او برایمان عمیق می‌شود که فضای ورزشی صرفا یک اتمسفر به حساب می‌آید. غالبا هم از استعاره‌های فراوانی در این زیر ژانر استفاده می‌شود. کنایه‌های سیاسی، نقد سرمایه‌داری، نقد رسانه و همین طور نقد هواداران قهرمانِ ورزشی که تاثیر به‌سزایی در تربیت کاراکتر او و انتخاب‌های اساسی‌اش دارند، از دستمایه‌های مهم نمونه‌های شاخص این زیر ژانر هستند.

نمونه شاخص دیگر، فیلم Wrestler «کشتی گیر» از دارن آرونوفسکی است. به‌جای نمایش کشتی‌ کج‌‌های مرسومی که در خارج از فضای فیلم، موجبات لذت بسیاری از افراد را فراهم می‌کند، آرنوفسکی زندگی دوگانه رندی (با بازی میکی روک) را در داخل و خارج از رینگ مورد بررسی قرار می‌دهد. شخصتی که به خودش آسیب می‌زند تا قهرمان باشد. تا همواره در معرض توجه قرار بگیرد. دوربین روی دستی که همواره او را همراهی می‌کند، جایگاه ما به‌عنوان هواداران اوست. گویی ما همواره او را هل می‌دهیم به سمت رینگ. ما نیز سهیم هستیم در اینکه انتخاب دیگری پیش پای او نگذاریم. از شمایل ظاهر‌ی‌اش، از سیم‌های خارداری که در تنش فرو می‌روند و از سرنوشت انتهایی‌اش می‌توانیم به یک استعاره مهم نیز دست یابیم. رندی فراتر از اینکه صرفا یک قهرمان کشتی کج باشد، یک مسیح است.

حال در ادامه به بررسی این می‌پردازیم که چرا بازیکن سرشناس و سابق بستکبال فیلم The Way Back نه‌تنها در قامت همین عنوان هم به ما خوب معرفی نمی‌شود، بلکه چیزی فراتر از آن هم نیست.

در ادامه جزییات داستان فیلم فاش می‌شود

یک کارگر ساختمان. کسی که هر شب به بار می‌رود. تنهاست. از ته مانده صابون‌های داخل حمام باید گفت که این آدم زیاد به خودش نمی‌رسد. به سراغ خانواده‌اش می‌رود تا در جشن مراسم شکرگزاری کنارشان باشد. اینکه فیلمساز تصمیم گرفته تا به داخل خانواده او سرک بکشد و روابط جک (با بازی بن افلک) با آن‌ها را به ما نشان دهد، انتظار می‌رود کارکرد بیشتری داشته باشد. اما مهم‌ترین دستاوردش این است که ازطریق دیالوگ‌های خواهرش، متوجه شویم که جک همسر سابقی هم دارد که نگران اوست. خب این مسئله را می‌توانستیم ازطریق دیگری هم متوجه شویم و عملا دیگر حضور خانواده در ادامه مسیر جک هیچ کارکردی ندارد.

پس از ۱۵ دقیقه، فیلمساز از ما می‌خواهد که جک را به‌عنوان یک بازیکن سابق و درخشان بسکتبال بپذیریم. بدون آنکه در معرفی ابتدایی ذره‌ای از پیشینه‌ علاقه او را به ما نشان دهد. حتی در طراحی صحنه خانه او (تماشای مسابقه بسکتبال در بار هم به هیچ عنوان این ذهنیت را ایجاد نمی‌کند). بعد‌ها هم از زبان خودش متوجه می‌شویم که این بسکتبال را تنها به خاطر مخالفت کردن با پدرش انتخاب کرده است. وقتی خود کاراکتر، حرفه‌اش برایش آنقدر جذاب نیست که تبدیل به همه چیزش شود، چگونه از ما به‌عنوان مخاطب انتظار می‌رود او را در بازگشت به این حرفه همراهی کنیم؟ حال غالبا در درام‌های ورزشی شاهد یک روایت موازی هستیم. از یک سو روند اوج گرفتن (یا نزول یافتن) کاراکتر را در حرفه‌اش می‌بینیم و از سوی دیگر با جزییات زندگی او آشنا می‌شویم. هنر فیلمساز در این است که این دو مسیر را کاملا به هم پیوند دهد. اما ببینیم که آیا این پیوند در این فیلم شکل گرفته است؟

اما اینکه صرفا در دیالوگ به ما بگویند که این زوج پسری داشته‌اند که در اثر سرطان مرده است اتفاق دراماتیکی رخ می‌دهد؟ یا اینکه باید کاملا فهمید که حضور این پسر در رابطه و همینطور فقدان آن چه تاثیرات خاصی را بر رابطه آن‌ها گذاشته است؟ اینکه صرفا به‌عنوان یک گزاره خبری این اطلاعات به ما داده شود، مثل این است که فیلمساز فقط و فقط به‌دنبال ترحم خریدن برای شخصیت است. اینکه ما به هر نحوی فقط باید دلمان برای مردی که پسرش مرده است بسوزد. رابطه پدر و پسریشان را هم باید مثل هزاران رابطه پدر و پسری دیگر بدون هیچ ویژگی خاصی در نظر بگیریم. برای آنکه بهتر منظورم را بفهمید که چگونه مرگ یک بچه باید در رابطه زوج تاثیر ویژه خودش را بگذارد، بهتر است داستان کوتاه «یک مسئله موقتی» از کتاب «ترجمان درد‌ها» نوشته جومپا لاهیری را بخوانید.

اما مهم‌ترین ایراد فیلمنامه فیلم در طراحی نقاط عطفش است. عملا انتظار مرسوم از فیلم‌های ورزشی که گفتیم با یک پیروزی همراه است را در انتهای پرده دوم به ما نشان می‌دهد. جک مسابقه‌ای را می‌برد که هیچ کس انتظارش را ندارد. یک پرتاب مهیج سه امتیازی در انتها، خوشحالی همگی، پریدن در آغوش مربی و تاکید بر همه این صحنه‌ها با تمهید اسلوموشن، این پرسش را به ذهن می‌آورد که فیلمساز در ادامه می‌خواهد چه کار کند؟ عملا این صحنه می‌توانست در حکم یک پایان باشد اما یک پرده دیگر را نیز باید ببینیم. طبیعیست که انتظار داشته باشیم، حال که فیلمساز همچنان می‌خواهد فیلم را ادامه دهد، پس با یک نقطه اوج متفاوت و مهم‌تری رو‌به‌رو خواهیم شد. اما پرده سوم چیزی جز تکرار مکررات نیست! سطح دراماتیکش هم پایین‌تر از پایان پرده دوم است.

اخراج جک از تیم به‌دلیل ترک نکردن‌ عادت‌هایش. رفتن دوباره به بار. رانندگی در شرایطی که تعادل ندارد. تصادف و بیمارستان! دوباره یاد آوری مرگ بچه (که قبلا هم می‌دانستیم). تماشای اشک‌های جک برای ترحم خریدن و از همه مهم‌تر، تغییر او به واسطه حرف‌های یک روانشناس! قهرمان ما به‌جای آنکه به واسطه مسیر ورزشی خود و پرورش دادن یک تیم بسکتبال در آینده، خودش به این درک و امیدواری برسد و تغییر کند، دیالوگ‌های فرد دیگری باید به زور او را تغییر دهد. بله! فیلمساز، راه بازگشت جک را در آینده می‌بیند و هدایت آن تیم بسکتبال می‌تواند موحبات تغییر روحیه او شود. اما این اقدامات را به طرزی واضح و به اجبار انجام می‌دهد. تقریبا هیچ چیزی را به عهده مخاطب نمی‌گذارد و با یک پایان صریح، فیلم را به یک نمونه کلیشه‌ای و یکبار مصرف در بین سایر آثار درام‌های ورزشی بدل می‌کند.