نقد فیلم Wasp Network - شبکه زنبور

اولیویه آسایاس، منتقد سابق مجله‌ی کایه‌دو سینما، سینه‌فیل کارکشته‌ای است که در هر فیلمش ژانرها و جهان‌های سینمایی متنوعی را در بستری معاصر و مدرن احضار می‌کند. درام‌‌ خانوادگی، زندگی‌نامه‌ای، بلوغ، سایپرپانک تریلر، اکشن، فیلم جاسوسی مدرن، درام لباسی و قصه‌ی ارواح تنها برخی از الگوهای ژانری متنوع کارنامه‌ی پربار آسایاس را شکل می‌دهند. هر فیلم آسایاس گویی آزمایشی با زبان سینما از دریچه‌ی تلفیق تاریخ تصاویر با مدیوم‌های معاصر است. یکی از نمونه‌های دلنشین و درخشان این تلفیق را در Personal Shopper «خریدار شخصی» شاهد بودیم. جایی که آسایاس، ارتباط ازطریق فضای مجازی (چت کردن، اسکایپ و...) را به داستان‌های ارتباط با جهان مردگان، ارواح و کدهای مورس پیوند می‌زند. همچنین بهترین فیلم‌های آسایاس پاستیشی از ژانر‌ها، سبک‌ها و مودهای مختلف هستند. اینکه آسایاس چگونه در فیلم‌های نمونه‌ای خود مانند خریدار شخصی، به شکلی آگاهانه پلی میان مودها و مولفه‌های جهان‌های سینمایی متنوع می‌زند.

آسایاس در Wasp Network، بیشتر از هر فیلم دیگر کارنامه‌ی چندوجهی‌اش، به سینمای جریان اصلی تمایل پیدا کرده است. یک درام جاسوسی که سنگ بنای خود را از الگوهای آشنای ژانری وام گرفته است و نظرگاه پیچیده، بیان بصری و طراوت متمایز باقی آثار او را ندارد، اما به‌عنوان فیلمی از فیلمسازی خودآگاه و البته غریزی، حائز اهمیت و بررسی است. اگرچه Wasp Network در ارتباط با کارنامه‌ی آسایاس فیلمی قابل دسترس به نظر می‌رسد اما در قیاس با نمونه‌های هالیوودی، از جذابیت‌های سنجیده‌ای بهره می‌برد. یک داستان جاسوسی پر پیچ و خم که عشق و خیانت در تار و پود آن‌ نفهته است. با کمی دقیق شدن در جهان فیلم و شیوه‌ای که آسایاس روایتش را بسط می‌دهد، می‌‌توان تمایزهای آن را در قیاس با نمونه‌های مشابه مورد بررسی قرار داد. یک فیلم جاه‌طلبانه، کم و بیش ژورنالیستی که با نازک بینی لایه‌های پیچیده‌ی جاسوسی و ضدجاسوسی کوبای فیدل کاسترو را روایت می‌کند.

Wasp Network، اقتباسی از کتاب ناداستان و تاریخ‌نگارانه‌ی‌ The Last Soldiers of the Cold War: The Story of the Cuban Five «آخرین سربازان جنگ سرد: داستان پنج کوبایی» به قلم فرناندو مورایس است. حکومت کوبا در فاصله‌ی سال‌های 1990 تا 1998، حلقه‌ای جاسوسی به نام شبکه‌ زنبور را برای نفوذ به سازمان‌های مخالف رژیم کاسترو سازماندهی کرد. افرادی که در قالب پناهجویان ضد کاسترو راهی فلوریدای آمریکا شدند. فیلم آسایاس ماجراهای چند عضو این شبکه‌ی جاسوسی را دنبال می‌کند.

رِنه با نقش‌آفرینی برجسته‌ی ادگار رامیرز ونزوئلایی (بازیگر نقش کارلوس و نامزد جایزه‌ی گلدن گلاب و امی) نخستین عضو این گروه است که در ابتدای فیلم با او آشنا می‌شویم. خلبان آمریکایی الاصلی که در سال 1990 هواپیمایی را می‌رباید و از هاوانا به آمریکا می‌گریزد. رِنه در میامی با حمایت بنیاد ملی کوبایی-آمریکایی‌ها زندگی جدیدی را به‌عنوان مربی پرواز شروع می‌کند. مدتی نمی‌گذرد که او توسط شخصی به نام خوزه باسولتو به سازمان «نجات برادران» راه پیدا می‌کند. یک سازمان غیرانتفاعی راست‌گرا که توسط کوبایی‌های تبعیدی اداره می‌شود و هدفش هدایت پناهندگان کوبایی - پیش از آنکه آن‌ها در اقیانوس جان خود را از دست بدهند یا توسط گاردهای ساحلی دستگیر شوند - برای رسیدن به آمریکا است. ظاهرا رِنه از فقر اقتصادی کوبا که نتیجه‌ی تحریم‌های تجاری ایالات متحده است، به تنگ آمده و تصمیم گرفته که مبارزه‌ای را برای برقراری دموکراسی در کوبا آغاز کند، حتی اگر به معنای کنار گذاشتن خانواده‌ای باشد که دوستشان دارد.

فیلم به این ترتیب با مقدمه‌ی امیدوارکننده‌‌ای شروع می‌شود و با سیری کنجکاوی‌برانگیز در نیمه‌ی ابتدایی پیش می‌‌رود. آسایاس در این قسمت تا رسیدن به نقطه‌ی میانی، مجموعه‌ای از خطوط داستانی و شخصیت‌های پراکنده را به یک تصویر بزرگ‌تر از شبکه‌ای از روابط پیچیده بسط می‌دهد، اما با ورود شخصیت برنامه‌ریزِ گروه (جاسوس بزرگ) به تدریج فیلم شانس یک نتیجه‌گیری چشمگیر را از خود دریغ می‌کند. فیلم برای پاسخ دادن به این سؤال که این آدم‌ها-رِنه و پابلو- چه کسانی هستند، به چهار سال قبل بازمی‌گردد و با شخصیتی به نام جراردو هرناندز ملقب به مانوئل ویرامونتز با بازی گائل گارسیا برنال همراه می‌شود. او در نقش مغز متفکر گروه در سال ۱۹۹۱ برای رهبری شبکه‌ی زنبور خودش را به فلوریدا می‌رساند. جراردو چندی بعد اُلگا را از علت واقعی اقدام رِنه باخبر می‌کند و به او و دختر اکنون ۱۲ ساله‌‌اش مجوز می‌دهد که در میامی به رِنه ملحق شوند. فیلم در این نیمه، از داستان شخصی رِنه و پابلو به سمت یک درام جمعی درباره‌ی سیاست بین‌الملل سوق پیدا می‌کند.

Wasp Ntework، از جهتی همچون دیگر فیلم‌های آسایاس، فیلم جابجایی و حرکت است. رِنه از خانه بیرون می‌آید، سوار اتوبوس مملو از جمعیت می‌شود، به میدان هوایی می‌رود و از آن‌جا سوار بر هواپیما بر فراز مناظر هاوانا و اقیانوس به سوی میامی پیش می‌رود. آسایاس همه‌ی این فرایند را در طول یک سکانس دو دقیقه‌ای و در طی چند صحنه‌ی کوتاه، بدون هیچ توضیح اضافه‌ای نشان می‌دهد. این جابجایی‌ها میان کوبا و میامی در طول فیلم مدام تکرار می‌شود: از ساحل هاوانا به خلیج گوانتانامو، از چشم‌اندازهای شبانه و غرق در نور میامی به منظره‌ی هوایی ساختمان‌های متراکم کوبا. همچنین دراین‌میان، یکبار به السالوادور و در انتهای فیلم به ساراسوتا در فلوریدا می‌رویم. تصاویر متعددی که از آدم‌هایی در گشت‌های ساحلی، قایق‌های تیوپی، اتوبوس‌های شهری، فرودگاه، هوایپماهای دونفره و مسافربری، تاکسی و ... می‌بینیم، در راستای همین فضای پرشتاب فیلم قرار می‌گیرند؛ ثبت سرعت و ریتم گیج‌کننده‌ی زندگی در جهان بهم پیچیده‌ی فیلم.

Wasp Network، با سکانسی تقریبا مشابه ابتدای فیلم به پایان می‌رسد؛ جایی که رِنه از داخل زندان و از فاصله‌ی یک حفاظ شیشه‌ای با اُلگا و فرزند تازه به دنیا آمده‌ی‌شان ملاقات می‌کند. رِنه با ماندن روی اصول اخلاقی‌اش، حاضر نیست که برای تخفیف در مجازاتش با سرویس‌های امنیتی آمریکا همکاری کند و دوستان و برادرانش را لو بدهد. درحالی‌که برخی از همان دوستان-که نمی‌دانیم کدام‌های‌شان- علیه او شهادت داده‌اند. رِنه یک‌بار در ابتدای فیلم و باری دیگر در انتها به واسطه‌ی آرمان‌ و تعهدی که در ذهن دارد، از خانواده‌اش دور می‌افتد، البته با این تفاوت که در پایان در چشم همسرش یک قهرمان است. اجازه بدهید برای لحظه‌ای چرخش روایی میانه‌ی فیلم را فراموش کنیم. در این صورت گویی با دو رِنه‌ی متفاوت در ابتدا و انتهای فیلم روبه‌رو هستیم. رِنه‌ای که در ابتدای فیلم به‌عنوان آدمی مخالف رژیم کاسترو معرفی می‌شود و به ظاهر با انگیزه‌ای متفاوت و برای دموکراسی همسر و فرزندش را ترک می‌کند و در پایان با رِنه‌ای که برای پایبندی به تعهد خود به کشورش و برادرانش هزینه‌ی جدایی از خانواده‌اش را می‌پذیرد.

اما چرا آسایاس از ابتدا هویت اصلی کاراکترهایش را فاش نمی‌کند و آن را در میانه‌ی فیلم قرار می‌دهد؟ می‌دانیم که آسایاس به بازی در زمین‌های آشنا علاقه‌ای ندارد. پس انگیزه‌ی اصلی چنین انتخابی ایجاد تعلیق، غافلگیری یا رو دست زدن به مخاطب نیست. استراتژی‌ای که البته منطبق بر جهان پیچیده‌ی فیلم است، اما انگیزه‌ی عمیق‌تری در پشت آن قرار دارد. آسایاس دو شخصیت و دو آرمان مختلف را به شکلی کنایی در یک کاراکتر به تصویر می‌کشد؛ رنه‌ای که در ابتدای فیلم می‌بینیم و رنه‌ای که در انتها می‌شناسیم. اینگونه است که آسایاس داستان خود را به‌گونه‌ای تعریف می‌کند که هیچ شخص، ایدئولوژی و کشوری را بیشتر از دیگری دوست نداشته باشیم. آسایاس با قرینه‌ سازی معنادار در پایان فیلم دیدگاه اخلاقی و پرسش اساسی خود را موکد می‌کند؛ فارغ از قضاوتی که درباره‌ی این کاراکترها داریم، به راستی این آدم‌ها برای چه می‌جنگند؟ برای چه رنجی خودخواسته را به دوش می‌کشند؟