نقد سریال The Queen's Gambit - گامبی وزیر

در نگاه اول، شاید تصورش دشوار باشد که سریالی، با محوریت یک کاراکتر شطرنج باز، بتواند به مدت ۷ قسمت مخاطبان را جذب خود کند. این تصور هم ممکن است به واسطه ماهیت بازی شطرنج پیش بیاید. اینکه دو نفر روبروی هم بنشینند و همه چیز در ذهنشان بگذرد و تنها کرد تصویری‌اش، حرکات مهره‌ها روی یک صفحه سیاه و سفید باشد، در بهترین حالت صرفا برای علاقمندان به این ورزش جذاب است. پس تکلیف دیگر مخاطبان چیست؟ کسانی که از قواعد این بازی هیچ اطلاعی ندارند یا اصلا به آن علاقه‌ای هم ندارند چگونه می‌توانند با این سریال همراه شوند؟ بگذارید از همین دریچه استفاده کنیم. سازندگان سریال، رمز موفقیتشان در اشراف به همین مسئله بوده است.

در ادامه بهتر است ابتدا سریال را ببینید و بعد مطلب را بخوانید

اینکه سریالی بسازند که شطرنج تنها بهانه‌ روایت اصلی‌اش باشد و پا را فراتر هم بگذارند. اما بیایید قبل از ورود به ابعاد گسترده‌تر آن، یکبار دیگر همچون خود سریال، به ماهیت این بازی دقیق‌تر نگاه کنیم. آیا بازی شطرنج تنها به نشستن دو نفر روبروی هم و حرکت دادن چند مهره ختم می‌شود؟ یا اینکه شطرنج خلاصه می‌شود در بازی نگاه‌ها. نگاه‌هایی که مهم‌ترین دستاورد بصری این بازی هستند که هم کارگردان و هم بازیگران به خوبی روی آن حساب باز کرده‌اند. نگاه برنده، نگاه نگران، نگاه غرق فکر و نگاه حاکی از ترس شکست، همه و همه جایش در مدیوم تصویر است. عنصری که از توصیف‌های رمان والتر تویس می‌تواند بیرون کشیده شود و احساسش در یک کلوز آپ سینمایی خلاصه شود. طبعا از چشم‌های جادویی آنیا تیلور نباید غافل شد که به خوبی هم خودش و هم کارگردان روی قصه گویی این چشم‌ها متمرکز شده‌اند.

اما این معاشرت تنها به بازی شطرنج محدود نمی‌شود. تصور کنید برای کاراکتری که از کودکی در یتیم خانه بوده و هیچ ارتباطی با جهان بیرون از آن نداشته است، طبعا وقتی یک قیم پیدا می‌کند و به محیط بیرون از آن‌جا می‌رود، گویی دوباره متولد شده است. مواجهه او با جهان بیرونی و حتی تغییرات درونی خودش، بستری جدای از بازی شطرنج را برای طیف وسیعی از مخاطبان فراهم می‌کند که به‌نوعی تمام مولفه‌های زیر ژانر بلوغ را هم در دل خود دارد. آنیا از ارتباط با جنس مخالف و همین طور از ابعاد زنانه خود، شناخت کاملی ندارد. همه چیز برایش حیرت انگیز است. حتی ساده‌ترین چیزها. داشتن یک اتاق، همراهی یک مادر و به‌دست آوردن اندکی پول. هرچه قدر هم که در مسیرش پیش می‌رود، مفاهیم عمیق‌تری را تجربه می‌کند. غم از دست دادن مادرخوانده، مستاصل بودن از ابراز احساسات و پیش بردن یک رابطه و درنهایت مواجهه و پیوند خوردن با جوهره زندگی‌اش، یعنی تنهایی.

تنهایی او آن هم نه فقط به واسطه فقدان فیزیکی آدم‌ها در کنارش، بلکه به واسطه آنکه اساسا دختری در آن سن که هر جایگاه مهمی که در دنیای شطرنج وجود دارد را یکی یکی کسب می‌کند، خطر پوچ گرایی همواره بر زندگی‌اش سایه می‌اندازد. به همین دلیل است که بسیاری به او می‌گویند نباید همه زندگی‌ات، شطرنج باشد. البته که نوعی کمال گرایی، همواره قهرمانان درام‌های ورزشی را به‌تنهایی محکوم می‌کند. به فضایی که کمتر کسی آن‌ها را به معنای واقعی درک می‌کند. قهرمان‌هایی که خواسته یا ناخواسته، هویتشان، زیستشان، با حرفه ورزشی که دنبال می‌کنند گره می‌خورد و معنا می‌یابد. رهایی یافتن از آن، به هیچ عنوان ساده نیست.

تِویس خودش هم به واسطه یک بیماری مدتی در یتیم خانه بوده است. او هم مانند دو قهرمانش یعنی هارمنِ شطرنج باز و ادی فیلسونِ بیلیارد باز، هم به شطرنج و هم به بیلیارد علاقه داشته و بازی می‌کرده است. حتی اعتیادش به الکل نیز به سراغ کاراکتر‌هایش هم آمده است. کارگردان‌هایی هم که از رمان‌هایش اقتباس کرده‌اند غالبا این حال و هوا را از آثارش دریافت و در فیلم‌‌هایشان ارائه کرده‌اند. این را هم باید توصیه ‌کنم که حتما فیلم‌هایی که از رمان‌هایش اقتباس شده‌اند را به تماشا بنشینید. فیلم‌های The Hustler «بیلیارد باز» به کارگردانی رابرت راسن، The Man Who Fell to Earth‌ «مردی که به زمین سقوط کرد» به کارگردانی نیکولاس رگ و فیلم The Color of Money «رنگ پول» به کارگردانی مارتین اسکورسیزی.

در ادامه عواملی که سریال گامبی وزیر را به‌عنوان سریالی که با محوریت بازی شطرنج، جذابیت زیادی برای طیف وسیعی از مخاطبان (چه آن‌هایی که به شطرنج اشراف دارند و چه آن‌ها که ندارند) دارد، دو مسئله در فیلمنامه و متعاقبا در اجرا، بسیار ضروری می‌کرد که در محصول نهایی شاهد پرداخت مناسب آن هستیم.

مخاطب در وهله اول، برای یک شطرنج باز قهار، باید پیشینه منسجمی از فراگیری شطرنج و متبحر شدن در آن را در مسیر قهرمان ببیند. چرا که به واسطه ویژگی‌های شطرنج که همه چیز در یک صفحه روی میز پیش می‌رود و قطعا برای مخاطبان نا آشنا به بازی، روندی برای باور کردن تبحر قهرمان وجود ندارد، بنابراین پتانسیل بیشتر برای باور کردن قهرمان در پیشینه او خواهد بود. جایی که هر سقفِ روی سر، برایش تبدیل به زمین شطرنج می‌شود. جایی که قرص‌های یتیم خانه، به‌جای تسکین رنج و تنهایی و پذیرفتن شکست در اثر فقدان مادر و پدر و آینده‌ای روشن، تبدیل به بهانه‌ای برای پناه بردن به عالم خیال می‌شود. شطرنج یک بازی ذهنیست اما این قرص‌ها به واسطه فعال کردن تخیل هارمن، بستر کرد تصویری را هم برای مخاطب تصویر، فراهم می‌کنند. آن وقت کمتر کسی دیگر تردید خواهد داشت که وقتی هارمن از کودکی، جز خیال کردن شطرنج روی سقف و بازی کردن مداوم با سرایدر در واقعیت، کار دیگری نکرده است، در وضعیت امروزش، شطرنج باز قهاری نباشد.

کارگردان نیز غالبا، ادامه بازی را به دیالوگ‌های هارمن برای مادر خوانده‌اش می‌سپرد. جایی که هارمن جزییات بازی را مدام توصیف کرده و ما را هم در تعلیق می‌گذارد که آیا این بازی را برده یا باخته است. درواقع به‌طور خلاصه باید شکل کارگردانی مسابقات را این‌گونه توصیف کرد: بازی با یک نمای باز و معرف شروع می‌شود. چند حرکت ابتدایی کاملا نشان داده می‌شود. سپس با تقطیع قدری به سراغ بازی نگاه‌ها می‌رویم. ضرباهنگ حرکات بیشتر می‌شود و از جایی به بعد از بازی خارج شده و سرنوشت آن به‌دست نریشن گویی کاراکتر تعیین می‌شود. هم هیجان داشته‌ایم و هم خسته نشده‌ایم.

قبل از ورود به آخرین گام مهم سریال در راستای فراتر رفتن از بستر شطرنج، که آن گام چیزی نیست جز ارجاعات سیاسی به واسطه سال‌های روایت قصه، از پرداخت رقیب اصلی یعنی بورگوف که کسانی که فیلم «بیلیارد باز» رابرت راسن را دیده باشند، متوجه شباهتش با کاراکتر مینسوتای چاق می‌شوند، می‌گویم. وجه اشتراک مهم این دو کاراکتر رقیب در شخصیتشان است. هر دو شیک پوش، منضبط، با چهره‌ای که هیچ حسی از آن دریافت نمی‌شود و زیستی قاعده‌مند و کم خطر در مقابل قهرمان‌ها ظاهر می‌شوند. این درحالی است که هم هارمن در «گامبی وزیر» و هم ادی در «بیلیارد باز» نقطه مقابل آن‌ها هستند. به‌نوعی یک جور تقابل شخصیتی در میان است که دیگر برای پیروزی، تسلط بر قواعد بازی کافی نیست. بلکه باید شکل زیستن را تغییر داد. این درکیست که هر دو قهرمان رمان‌های والتر تویس رفته رفته به آن می‌رسند.

ما نه‌تنها رگه‌ای از جنگ سرد را شاهد نیستیم، بلکه می‌بینیم که چگونه دنیای شطرنج، فضای صلح را میان ملیت‌های مختلف گرم نگه داشته است. حتی با رویکردی دیگر برای علاقمندان به شطرنج، جدی بودن این بازی و پیگیری آن از سوی آدم‌ها و رسانه‌های آن زمان، بار نوستالژیک دلنشینی پیدا می‌کند. به مخاطبانی هم که هیچ دیدی از شطرنج ندارند، نشان می‌دهد که چقدر این بازی می‌تواند ابعادش فراتر از یک نشستن ساده در دو طرف میز باشد. سریال به عقیده من به خوبی نشان می‌دهد که ورزش هیچ‌گاه با سیاست نمی‌تواند تناسبی داشته باشد حتی اگر سیاستمداران بخواهند آن را به بستری سیاسی بدل کنند. جوابیه این گزاره قطعا در پلان پایانی سریال خلاصه خواهد شد که پیرمرد‌هایِ روسِ شطرنج باز از هارمنِ سفید پوش، به گرمی استقبال می‌کنند.

مطلبم را با شیرین‌ترین لحظه سریال تمام می‌کنم. مادرِ هارمن پیش از سفر به سوی خودکشی به هارمن گفت: «چشمانت را ببند». اما بث هارمن در تمام زندگی‌اش چشمانش را باز نگه داشت. طبعا وقتی در نبرد نهایی با بورگف، هارمن به سقف آن عمارت نگاه کرد، برتری‌اش دیگر به بازی شطرنج نبود. او برتر بود چرا که چیزی را می‌دید که دیگران قادر به تماشایش نبودند. بث هارمن، زندگی را برده بود.