نقد فیلم Mank - منک

برای مخاطبانی که با انتظار فیلم‌های قبلی فینچر یعنی آثاری همچون فیلم «هفت»، «دختری با خالکوبی اژدها» و «زودیاک» به سراغ فیلم منک می‌روند دور از انتظار نیست که در گام اول شوکه و حتی نا امید شوند. فینچر پس از ۶ سال با فیلمی بازگشته است که شاید در میان آثار قبلی‌اش، تنها بتوان فیلم The Social Network «شبکه اجتماعی» را تا حدودی شبیه به آخرین اثرش دانست. «شبکه اجتماعی» در ابتدای دهه ۲۰۱۰، از پشت صحنه جنجالی شکل گیری یکی از مهم‌ترین رسانه‌ها یعنی Facebook پرده برداشت. چند جوان که در راس آن مارک زاکربرگ باشد، پای در مسیر سرمایه‌ای بیلیون دلاری گذاشتند، بی خبر از آنکه بازی سرمایه‌ای داری و ماهیت رسانه، روی بی رحم دیگری هم دارد که می‌تواند انسانیت آن‌ها را در خود ببلعد و آن‌ها را به جان هم بیندازد. فیلم به ظاهر فیلمی بیوگرافی اما با کمترین شباهت نسبت به نمونه‌های مرسوم این ژانر توانست با روایتی رفت و برگشتی میان آنچه در امروز و آنچه در پیشینه این رسانه شکل گرفته، مخاطب را به خوبی درگیر خود کند. تقابل این دو زمان، به خوبی ما را نسبت به وضعیت متناقض کاراکتر‌های فیلم آشنا می‌کرد. فیلم منک از جمله برندگان اسکار 2021 است.

حال باید گفت که در ابتدای دهه ۲۰۲۰، دیوید فینچر این بار با فیلم به ظاهر بیوگرافی دیگری یعنی فیلم Mank آمده تا باز هم پرده از پشت صحنه دیگری بردارد. این بار پای یک فیلم شاهکار در میان است. فیلم Citizen Kane «همشهری کین». همچون «شبکه اجتماعی»، باز هم پیوندی با رسانه و پشت پرده ناگوار آن برقرار خواهد شد. اما در زمانی نزدیک به ۸۰ سال قبل و طبعا مواجهه با تریبون‌هایی همچون سینما و روزنامه نگاری. اما قبل از مواجه شدن با خود فیلم ابتدا باید مطلبی را روشن کنم. فیلم منک را از این جهت برداشت شخصی فینچر می‌دانم که نگاهش به روایت فیلم، غالبا متوجه کسانیست که همچون خودش، به اتفاقات بازه زمانی فیلم یعنی اوایل دهه ۱۹۳۰ تا انتهای دهه که ماجرای ساخت فیلم همشهری کین مطرح می‌شود، اشراف دارند. او در راستای دادن این اطلاعات در فیلم عملا تلاشی نمی‌کند و فرض را بر این می‌گذارد که مخاطبان این اطلاعات را می‌دانند.

شاید مخاطبانی هم باشند که بدون کسب هیچ کدام از این اطلاعات به تماشای فیلم نشسته و بهانه‌ای برای لذت بردن هم پیدا کنند اما این را قاطعانه می‌توانم بگویم که از فیلم منک، بدون اشراف بر آن پیش نیاز‌ها، نمی‌توان لذت واقعی و کامل را برد. هرچقدر که بیشتر اشراف داشته باشیم ارتباطمان با فیلم بیشتر خواهد بود. همچنین پس از این اشراف است که می‌توان با فیلم مواجه شد و نسبت به چیدمان رویداد‌هایش، بیان روایی‌اش و به‌طور کلی انسجام آن نقدی وارد کرد.

اگرچه در ادامه به‌صورت خلاصه به اطلاعاتی که برای تماشای فیلم منک نیاز دارید اشاره‌ای کوتاه می‌کنیم و سپس وارد نقد فیلم می‌شویم. فیلم منک فیلمی لایه مند است. در اولین لایه و طبعا پر رنگ‌ترین آن، به اتفاقات پشت پرده فیلم همشهری کین می‌پردازد. با کاراکتر محوری هرمن جی منکیویچ همراه می‌شویم که اورسن ولز، فیلمساز سرشناس تاریخ سینما، به او مأموریت تحویل نسخه اولیه فیلمنامه همشهری کین آن هم در مدت ۶۰ روز را می‌سپارد. ما از قبل می‌دانیم که در تاریخ، میان ولز و منک بر سر آنکه نام منکیویچ هم به‌عنوان فیلمنامه نویس باید در انتها ذکر شود، بحثی در میان گرفته است. این تقابل را هم خود فیلم به خوبی نشان می‌دهد. اما پرسش‌های عمیق‌تری که مطرح می‌شود این است: آیا در تاریخ به اندازه‌ای که باید از هرمن جی منکیویچ به‌عنوان فیلمنامه نویس فیلم همشهری کین یاد شده است؟ اعتبار یک فیلم به واقع سهم چه کسیست؟ آیا همان‌طور که کاراکتر ولز در فیلم فریاد می‌زند که «از خودت بپرس، کی فیلم رو تهیه می‌کنه؟ کی فیلم رو کارگردانی می‌کنه؟ و کی فیلم رو بازی می‌کنه؟» نویسنده فیلم همواره در سایه قرار نمی‌گیرد؟ فیلم منک در لایه‌ای دیگر به‌نوعی بغض فیلمنامه نویسان است.

طبعا برای تماشای این فیلم، باید پیش از آن حداقل یکبار به تماشای فیلم «همشهری کین» بنشینید. هم به لحاظ مقایسه بصری فیلم منک با فیلم همشهری کین به آن نیاز است و هم برای درک کردن تمام کاراکتر‌های ثروتمند و بی دغدغه‌ای که منکیویچ در نظام استودیویی با آن‌ها سر و کله می‌زند.

به‌عنوان آخرین پیش نیاز مهم فیلم هم باید گفت که در سال ۱۹۳۴ نیز یک رقابت انتخاباتی بر سر فرماندار شدن در ایالت کالیفرنیا، میان دو فرد مشهور یعنی آپتون سینکلر، رمان نویس و فعال سیاسی دموکرات و فرانک مریام نماینده جمهوری خواه برگزار شد. سینکلر به واسطه وعده اعمال مالیات بیشتر بر استودیو‌ها، نامزد مورد تایید لوییس بی مایر نبود و این استودیو سعی داشت با ساخت یک فیلم تبلیغاتی، جریان فکری مردم را به مخالفت با او هدایت کند.

امید است که با اشاره ای تیتروار به این اطلاعات و همچنین تقاضا برای تماشای فیلم همشهری کین، بتوانیم شما را هم در لذت تماشای فیلم منک سهیم کنیم. در ادامه با جزییات بیشتری به تحلیل فیلم منک می‌پردازیم.

ادامه مطلب برای کسانیست که فیلم «همشهری کین» و فیلم «منک» را تماشا کرده‌اند

اصلا اتفاق حیرت انگیز ماجرا همین است که هر اتفاقی هم که در بک گراند فیلم همشهری کین افتاده، ماحصلش این است که ما امروز اثری مثل همشهری کین را داریم. آثار بزرگ هیچ‌گاه به‌سادگی متولد نشدند. به همین دلیل نگرش فینچر هم بیشتر معطوف به اهمیت خود فیلم همشهری کین است.

شیوه روایی منک هم همین است. همان‌طور که منکیویچ درباره فیلمنامه همشهری کین می‌گوید: « داستان مثل یه چرخه بزرگه...مثل رول دارچینی...یه خط راست به نزدیک‌ترین خروجی نیست». فینچر هم ساختار روایی فیلم را به شکل خطی راست به نزدیک‌ترین خروجی روایت نمی‌کند. جدای از آنکه بفهمیم منک چگونه در فضای کاری‌اش به ایده یا بهتر بگویم به درک بیان قصه‌ای مثل‌ همشهری کین می‌رسد و اینکه اساسا او کیست، جذابترین تمهید فینچر برای من از این کار، پیوند زدن تمام ذهنیات منک با فیلمنامه همشهری کین و اساسا جهان فیلمنامه نویسی است. همان‌طور که منک می‌گوید جهان ذهنی‌اش اینگونه است، ما نیز باید با تماشای این ساختار روایی به جهان ذهنی او نزدیک شویم. آنوقت تمام عنوان بندی‌های روی تصویر که همچون ساختار فیلمنامه به چشم می‌آیند، در خدمت به تصویر کشیدن جهان کسیست که فیلمنامه نویس است. اینگونه به یک فیلمنامه نویس نزدیک می‌شویم. برداشت شخصی دیگری هم دارم که به کنایه زدن فینچر نزدیک است. فینچر با پدیدار کردن عنوان‌های هر سکانس، پیش از نمایش آن، به حضور فیلمنامه‌ای در پشت هر اثر تاکید دارد. مدام ماهیت فیلمنامه نویس را یادآوری می‌کند و تاکید دارد تمام این صحنه‌ها را قبلا کسی در مقام فیلمنامه نویس نوشته است که نمی‌توان جایگاهش را نادیده گرفت. (باز هم در راستای پر رنگ کردن جایگاه مانکیویچ در تاریخ).

فیلم منک به لحاظ بصری هم به شکل نورپردازی، میزانسن و زوایای دوربین در فیلم همشهری کین نزدیک است. نور‌هایی از پنجره در اتاق منک، که تنها بارقه‌هایی هستند که صحنه را روشن می‌کنند و فضای تاریک روشن اکثر صحنه‌های داخلی، تجسمی سایه وار از منک را به تصویر می‌کشد. او همواره نویسنده‌ای در سایه بوده است. همچنین تا حد امکان برای تکنیک فوکوس عمیق که یادآور تمهید فیلم همشهری کین است، اکثر عناصر مهم در صحنه به‌خصوص در نماهای باز نور خورده‌اند و در وضوح هستند. اما از زوایای Low Angel دوربین در همشهری کین هم نباید بگذریم که خوب می‌دانیم ولز و گرگ تولند (فیلمبردار همشهری کین) برای نشان دادن سقف، حتی زمین را حفر کرده و دوربین را پایین‌تر از سطح زمین قرار داده‌اند. به‌خصوص در صحنه‌ای که کین انتخابات را باخته و در فضای دفتر روزنامه‌اش در تنهایی محض محبوس شده است. اساسا یکی از تمهیدات نشان دادن سقف و زوایای پایین دوربین در بسیاری از پلان‌های همشهری کین، جدای از القای غرور و ابهت چارلز کین، محدود کردن جهان فکری این آدم‌ها به عمارت یا دفتر روزنامه‌شان است. آن‌ها در جهان بسته خودشان سیر می‌کنند و ادعا دارند که از حال مردم بیرون با خبرند.

قطعا منک نسبت به تاثیر رسانه بر مردم و نفوذ صاحبان استودیو در افکار عمومی آگاه است. به قول لوییس بی مایر، توسل به درگیر کردن احساسات در سینما، دستمایه‌ای شده که آن را در جهت هدایت افکار عمومی برای مقاصد سیاسی هم به کار گیرد. به همین دلیل منک اگرچه در تقابل با آن‌ها همواره سعی دارد با بذله گویی‌ و طعنه‌هایش مخالفت خود را با نگرششان ابراز کند. اما درنهایت اگر هم قدرتش را نداشته باشد و پس از تعریف قصه‌ همشهری کین و به سخره گرفتن آن همه سرمایه دار بر سر میز شام، از عمارت هرست بیرون بیفتد، با قلمش یا بهتر بگویم با فیلمنامه‌اش انتقامی همیشگی از آن‌ها می‌گیرد. فیلم منک به خوبی به ما نشان می‌دهد که اساسا فیلمنامه همشهری کین، حاصل واکنش نویسنده‌ای به نام منکیویچ است که عمری در اتمسفر این صاحبان سرمایه تنفس کرده است و حال با قلمش، واکنش محکمی را به آن‌ها، برای همیشه در تاریخ سینما ثبت می‌کند. این فراتر از هر دعوایی بر سر صاحب همشهری کین شدن است.

فیلم منک همان‌طور که گفتم، بغض فیلمنامه نویسان است که در فیلم ترکانده می‌شود. فیلمی آمده که جایگاه یک فیلمنامه نویس و تاثیر گذاری‌اش را به خوبی نشان می‌دهد و ما را در تمام ابعاد زندگی او شریک می‌کند. این هم از اتفاقات عجیب روزگار است که همشهری کین با وجود نامزدی در سایر بخش‌ها، تنها در بخش فیلمنامه جایزه می‌گیرد تا شانسی باشد برای به یاد ماندن نام منکیویچ و اهمیت بخش فیلمنامه. چه بسیار منک‌ها که در این استودیو‌ها دویده‌اند تا حرفشان را به کرسی بنشانند و اثری ماندگار خلق کنند. اینکه منک پس از همشهری کین فیلمنامه مهم دیگری را ننوشته یا اگر هم نوشته تلاشی برای ثبت کردن نام خود نکرده است، یادآور غنچه رزبادیست که در آتش سوخت اما دودش بر فراز عمارت زانادو خود نمایی کرد.