نقد انیمیشن Soul

با اینکه در دهه‌ی گذشته‌ کارنامه‌ی پیکسار از انیمیشن‌های جدید مستقل خالی نبود، اما این دنباله‌هایی از بزرگ‌ترین فرنچایزهای استودیو بودند که دهه‌ی ۲۰۱۰ این غول صنعت انیمیشن را معنی می‌کردند. با انداختن نگاهی به برنامه‌ی انتشار آثار آتی این استودیو اینطور به نظر می‌رسد که پیکسار در دهه‌ی ۲۰۲۰ توجهات خود را روی آثار مستقل و فرنچایزهای جدید متمرکز کرده است؛ انیمیشن Soul یا روح، هدیه‌ی کریسمس امسال و تازه‌ترین ساخته‌ی پیکسار، یکی از اولین قدم‌ها در این مسیر محسوب می‌شود. این اثر زاده‌ی ذهن خلاق و زیبای پیت داکتر (Pete Docter)، انیماتور، نویسنده و کارگردان آمریکایی، است. آثار تحسین شده‌ی داکتر، برای مثال انیمیشن‌هایی همچون Up و Inside Out، به کانسپت‌های جدید و عجیب و بار احساسی بالای خود شهرت دارند؛ او با استفاده‌ از پتانسیل انیمیشن به عنوان یک مدیوم، ایده‌ها، دنیاها و داستان‌هایی را به تصویر می‌کشد که به کمتر شکلی دیگری از محصولات رسانه قابل ترجمه هستند. انیمیشن روح برنده جوایز اسکار ۲۰۲۱ شد.

جو گاردنر، شخصیت اصلی Soul، را از بسیاری از جهات می‌توان متفاوت‌ترین قهرمان پیکسار دانست؛ او یک معلم قراردادی موسیقی آفریقایی-آمریکایی میانسال است که تمام عمر آرزوی رفتن روی صحنه با بزرگان موسیقی جاز و تبدیل شدن به نوازنده‌ای بزرگ را در سر می‌پرورانده. درست روزی که جو پیشنهاد استخدام شدن به عنوان معلمی تمام وقت را دریافت می‌کند، بالاخره بعد از سال‌ها تلاش و پیگیری، شانس حضور در گروه موسیقی نوازنده‌ای مطرح را نیز پیدا می‌کند؛ درست در زمانی که دست اقبال در خانه‌ی جو را زده و او ثمره‌ی یک عمر کوشش و تمرینش را درست در مقابل خود می‌بیند، قهرمان نگون بخت ما طی حادثه‌ای جان خود را از دست می‌دهد.

ادامه‌ی متن بخشی از پایان داستان را افشا می‌کند.

انیمیشن Soul مرگ را نه ترسناک، که رویدادی ناگهانی و غیرقابل پیش بینی نشان می‌دهد؛ در نهایت انسان محکوم به پذیرفتن این پایان است و تصویری که Soul از این واقعه‌ی ناگزیر نشان می‌دهد، به عنوان یک اثر برای تمام سنین، قابل تقدیر و مثال زدنی است. یکی از معدود نقدهایی که می‌توان به این اثر گرفت اما عدم همسویی پایان اثر و سرنوشت جو با پیام کلی داستان می‌توان دانست. معنای گزاره‌ی پیشین این نیست که ما با پایانی مواجهیم که به کلی پیام و مفهوم داستان را زیر سوال می‌برد و در خلاف جهت آن حرکت می‌کند؛ اتفاقا این پایان می‌آید تا بار دیگر پیام را با زبانی ساده‌تر برای بیننده بازخوانی کند. مسئله اینجاست که این پایان آنطور که باید به خدمت مفاهیم پذیرش مرگ به عنوان سرنوشت غیرقابل انکار و لزوم اهمیت دادن به تک تک لحظات و زیبایی‌های کوچک زندگی درنمی‌آید و از بار احساسی و تاثیرگذاری آن اندکی می‌کاهد. البته با نگریستن از نگاهی دیگر به این اقدام، می‌توان دریافت که پیت داکتر قصد نداشته پایان این ساخته‌ی خود را به عنوان اثری خانوادگی بیش از حد غمگین و تلخ کند.

پایان بخش حاوی افشائات داستانی.

مرگ همچون پلی جو را به دنیایی جدید و عجیب می‌برد؛ او حالا بر سر پلی است که در هر دو طرف دنیاهایی عظیم از ناشناخته‌ها وجود دارد. انیمیشن به خوبی هر چه تمام‌تر این عظمت و حس سردرگمی را در قاب تصویر منعکس می‌کند. جو حالا بر سر این پل، غوطه‌ور در بهت، ناچار به قبول کردن سرنوشت خود و قدم گذاشتن به خانه‌ی ابدیست؛ اما این روح سمج هنوز آنقدری از انگیزه خالی نشده که بخواهد از زندگی‌ زمینی‌، استعداد و آرزویش دست بکشد. امیدوار به بازگشتن به کالبد خود، جو در خلاف مسیری که ارواح تازه از دنیا رفته باید طی کنند قدم می‌گذارد. این لجاجت آغازگر اتفاقاتی دومینووار است که نهایتا منجر به ورود روح جو به مکانی کاملا متفاوت می‌شود.

صد البته که مثل هر دنیای خیالی و جدید دیگر، دنیای Soul هم به قوانین و نکات خاص منحصر به فرد خود نیاز دارد که قابل باور به نظر برسد؛ این بعد از مکان، تاریخچه، سلسله مراتب و گردانندگانی خاص برخوردار است که هر یک بسیار خوب طراحی شده‌اند؛ درصدر نکات مذکور گردانندگان که با عنوان «جری» شناخته می‌شوند قرار دارند که ضمن برخورداری از طراحی بصری خاص و جالب توجهی که دو بعدی به نظر می‌رسد، شخصیت پردازی حساب شده و تحسین برانگیزشان از شیرین‌کاری‌های داکتر در انیمیشن Soul محسوب می‌شود.

مضطرب از سرنوشتی که در انتظار اوست، جو در گوشه و کنار سمینار دنبال جایی برای پنهان شدن و راهی برای برگشت به زمین می‌گردد. در میان این هیاهو، او به جای یکی از راهنمایان سمینار اشتباه گرفته شده و به عنوان مسئول یکی از ارواح زاده نشده گمارده می‌شود. همانطور که می‌توان حدس زد، این روح که «بیست و دو» خطاب می‌شود، یک روح عادی نیست؛ او سال‌های سال را عمدا در محل سمینار گذرانده و با وجود بهره‌مندی از راهنمایی‌های بزرگ‌ترین افراد تاریخ، هنوز موفق به حس کردن کوچکترین اشتیاقی به زندگی در زمین نشده است. جو این فرصت پیش آمده را غنیمت می‌شمارد و به این فکر می‌افتد که به بیست و دو برای پیدا کردن آخرین کلید مورد نیاز رفتن به زمین کمک کند و سپس خود با استفاده از آن به زندگی نیمه کاره‌ی خود برگردد؛ یکی می‌خواهد هر کاری کند که به زمین برگردد و دیگری هر کاری می‌کند که به دنیا نیاید.

در پس این معامله‌ی برد-برد اما حقیقتی دیگر نهفته است؛ هر چند که ترس‌ها و دغدغه‌های جو و بیست و دو با یکدیگر متفاوت‌‌اند، اما درست از یک سرمنشا می‌آیند و راه حلشان را هم در یک جا باید جست‌وجو کرد. بیست و دو حیات را دوست ندارد چون هیچ پیشه و فعالیتی آنطور که باید نظر وی را به خود جلب نمی‌کند. در دست دیگر، جو نیز تمام عمر به دنبال هدفی دویده که دور از دسترسش بوده است. آیا این رسیدن به هدفی خاص است که به زندگی ما ارزش می‌بخشد؟ اگر به هر دلیل نشد به آن هدف دست پیدا کنیم چه؟ هرگز نمی‌توان این نکته را انکار کرد که داشتن هدف‌هایی کوتاه مدت و بلند مدت برای زندگی امری تقریبا ضروری است و بدون انگیزه‌های این چنینی انسان درگیر چرخه‌ای تباه و بیهوده می‌شود، اما چشم پوشی از زیبایی‌های زندگی، خوشی‌های کوچک و ارزش لحظه لحظه‌ی عمر می‌تواند به همان اندازه مضر باشد.

جو اولین پروتاگونیست آفریقایی-آمریکایی استودیو پیکسار است و از طرفی دیگر، موسیقی جاز به عنوان بخش مهمی از تاریخ و فرهنگ سیاه پوستان به‌شمار می‌آید؛ این دو نکته باعث می‌شود که Soul اثری متکی به فرهنگی خاص باشد و چشمان منتقد زیادی با دقت عملکرد این انیمیشن در انعکاس فرهنگ مذکور را زیر نظر داشته باشند. یکی از نکاتی که محقق سازی این امر را برای انیمیشن Soul آسان‌تر می‌کند، انتخاب هوشمندانه‌ی شهر نیویورک به عنوان صحنه‌ی اجرای این نمایش جذاب است؛ نسبت نیویورک به Soul را می‌توان به نسبت پاریس به Ratatouille تشبیه کرد. این شهر چند ملیتی بخش اعظمی از تاریخ و فرهنگ خود را مدیون جمعیت آفریقایی-آمریکایی خود است و رابطه‌ای پیچیده‌ درست به اندازه‌ی قدمت خود با موسیقی جاز دارد. این تصویر واقعی از نیویورک، از معماری و خط متروی معروفش گرفته تا نوع لباس‌ها و تنوع نژادی-مذهبی شخصیت‌هایی که می‌بینیم، ضمن القای حس واقع گرایی قدرتمندی به اثر، تجربه‌ای جدید و کم نظیر، در قیاس با محیط‌های معمول در انیمیشن‌ها، را برای بیننده رقم می‌زند. صد البته که تنها این نکات برای ادای حق فرهنگی که پیت داکتر در خلق Soul وام دار آن است کافی نیست؛ اینجاست که نکات ریزی همچون نحوه‌ی صحبت کردن، ادای احترام به میراث فرهنگی همچون کلاب‌های جاز یا موسیقی هیپ هاپ و سایر جزئیات مشابه نقش آفرینی می‌کنند.

این اثر هدفمند آمده تا آینه‌ای در مقابل بیننده قرار دهد و او را به انداختن نگاهی دوباره به زندگی خود دعوت کند. انیمیشن Soul قصد دارد یادآوری کند که چه چیزی در زندگی واقعا اهمیت دارد؛ شادی و رضایت واقعی در نواختن است، نه صرفا در نواختن روی صحنه‌ای بزرگ و در کنار نوازندگانی معروف. هر چند این انیمیشن خیلی بیشتر از کودکان با بزرگ‌ترها صحبت می‌کند، اما کماکان می‌تواند با کمدی لطیف و صحنه‌های بانمک برای این دسته از بینندگان هم ضمن آموزنده بودن، جذاب باشد. پیت داکتر با این اثر بار دیگر ثابت کرد که استحقاق جایگاه خود به عنوان یکی از چهره‌های اصلی استودیوی بزرگ پیکسار را دارد.