نقد مستند مریم میرزا خانی: اسرار سطح | بر قله ریاضیات

مریم میرزاخانی خیلی زود فوت کرد اما تاثیر او بر هزاران زنی که از او الهام گرفتند چه در زمینه ریاضیات و علم و مهم‌تر از همه جایگاه اجتماعی زنان، تا ابد زنده خواهد ماند. مریم میرزاخانی یک نظریه پرداز و یک انسان فروتن بود که افتخارات او راهی شد برای ادامه دادن افرادی که زندگی را از دریچه‌ای فرای جغرافیا، مذهب و قدرت نگاه می‌کنند. خدمات او هم به‌عنوان یک دانشمند و هم به‌عنوان یک الگو ماندگار است و یاد او در ایران و در تمام دنیا همیشه گرامی‌ خواهد بود.

پروفسور مریم میرزاخانی ریاضیدان ایرانی و استاد دانشگاه استنفورد بود که در سال ۲۰۱۴ به خاطر کار بر «دینامیک و هندسه سطوح ریمانی و فضاهای پیمانه‌ای آن‌ها» برنده مدال فیلدز شد که بالاترین جایزه در ریاضیات و به‌نوعی نوبل ریاضیات است. وی تنها زن و اولین ایرانی برنده مدال فیلدز است. زمینه تحقیقاتی او مشتمل بر نظریه تایشمولر، هندسه هذلولوی، نظریه ارگودیک و هندسه هم‌تافته بود.

در این مستند با دکتر سیاوش شهشهانی، دکتر امیدعلی کرمزاده، دکتر علی رجالی، دکتر یحیی تابش، دکتر وفا، دکتر عبادالله محمودیان، دکتر رؤیا بهشتی، کورتیس مک مول «استاد راهنمای میرزاخانی»، یان واندراک «همسر مریم میرزاخانی»، الکس اسکین و دکتر محمدی از همکاران مریم در حل مسئله چوپ جادویی، دکتر امید نقشینه ارجمند، بسیاری از هم دانشگاهی‌های مریم در دانشگاه شریف، معلمان و دوستان مریم در دبیرستان فرزانگان تهران و شمار زیادی از ریاضیدانان معروف دنیا گفت‌وگو شده است.

این مستند به ریشه‌ها و میراث علمی‌میرزاخانی می‌پردازد و با شاگردان کنونی و معلم‌هایش در مدرسه استعدادهای درخشان دخترانه‌ تهران مصاحبه می‌کند. میرزاخانی از کودکی علاقه چندانی به ریاضیات نشان نمی‌داد و باتوجه‌به خیالات کودکی‌اش قصد داشت نویسنده شود. ولی بعد‌ها استعداد شگفت‌انگیز او در حل معادلات ریاضی توجه همگان را جلب کرد. او در مصاحبه‌ای با گاردین گفته بود که:

مریم میرزاخانی در سال‌های ۱۳۷۳ و ۱۳۷۴ از دبیرستان فرزانگان تهران، مدال طلای المپیاد ریاضی کشوری را کسب کرد و برنده مدال طلای المپیاد جهانی ریاضی در سال ۱۹۹۴ و ۱۹۹۵ شد و نخستین دختری بود که در المپیاد ریاضی جهانی طلا می‌گرفت. او در سال ۷۸ مدرک کارشناسی خود را در رشته ریاضی از دانشگاه شریف و در سال ۸۳ مدرک دکترای خود را از دانشگاه هاروارد گرفت. میرزاخانی در پایان نامه خود یك مسئله اصلی ریاضی را در مورد منحنی‌های روی سطوح ریمان حل كرد، موضوعی که طی ۱۵۰ سال کسی نتوانسته بود آن را حل کند. پس از اخذ دکتری، مریم میرزاخانی با عنوان استادیار در دانشگاه «پرینستون» به تدریس پرداخت. یک سال بعد در سال ۱۳۸۴ نشریه «پاپیولار ساینس» آمریکا او را به‌عنوان یکی از ده ذهنِ جوان جهان انتخاب کرد. وی تا سال ۱۳۸۷ در پرینستون ماند و به درجه استاد تمامی‌رسید. سپس در اول سپتامبر سال ۲۰۰۸ و در سن ۳۱ سالگی به دانشگاه استنفورد رفت و در آن‌جا به‌عنوان استاد تمام این دانشگاه مشغول به کار شد. میرزا خانی بعد از تحمل چهار سال سرطان، در چهل سالگی فوت کرد. او بعد از تشخیص سرطان گفت:

“زندگی عادلانه نیست، وقتی که در خانواده ی خوب و با هوشِ زیاد به دنیا اومدم هم نبود، پس الانم شکایتی ندارم.

امروزه علم به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شاخص‌های توسعه جوامع به شمار می‌رود. به این معنا که جامعه‌ای به پیشرفت و توسعه در همه ابعاد آن دست می‌یابد که دانش را به‌عنوان محور توسعه خود قرار دهد. دراین‌میان نقش زنان در پیش‌برد علم و مفاهیم عمیق علمی‌نقش چشمگیری است. باز تعریف نقش زنان در جامعه ما طی سال‌های اخیر و با تکیه بر واقعیت‌های موجود در فضای علمی‌ کشور مؤید آن است که این قشر از جامعه، نقش مهمی ‌در پیشرفت‌های علمی‌ و حیات اجتماعی کشور ایفا می‌کنند.

براین اساس زنان نه‌تنها به‌عنوان نیمی ‌از نیروهای تأثیرگذار جامعه به شمار می‌روند بلکه به‌عنوان پایه‌گذار نسل آتی کشور نقشی فراتر از آنچه ایفا می‌کنند، بر عهده دارند. به این منظور توجه به نقش ارزنده زنان و معرفی ظرفیت‌های موجود جامعه علمی‌زنان می‌تواند به منزله گشودن دریچه‌ای باشد برای آنکه جامعه بار دیگر تردید به توان زنان در عرصه‌های مختلف را کنار گذاشته و با تمام وجود بپذیرد که تفاوت‌های جنسیتی در این عرصه راهی ندارد.

مستند از مصاحبه‌ها و تصاویر آرشیوی بهترین استفاده را می‌برد و در تدوین آرام و مناسب خود کم کم به معرفی سوژه اصلی خود می‌پردازد. مستند با شروع خود از دختران نوجوانی که با سرلوحه قرار دادن مسیر میرزاخانی «امید» دارند که روزی به موفقیت برسند، به تاثیر زندگی کوتاه میرزاخانی اشاره دارد.

جدا از دستاوردها و موفقیت‌های ناب سوژه اصلی، چیزی که مستند بر آن توجه دارد نگاه کلی کارگردان بر دراماتیزه نشدن و تاکید نکردن بر احساسات اغراق شده است که این مهم در اجرا مشهود است.

اساسا مستندهایی که مخصوصا در داخل کشور از شخصیت‌های مهمی ‌که در قید حیات نیستند ساخته می‌شود روندی احساسی را بر می‌گزینند که منجر به بارِ منفیِ اسطوره سازی و دورشدن از واقعیات و تاثیرات می‌شود. اما مستند مریم میرزاخانی علاوه‌بر فکت‌ها و گزارش های علمی، ‌به دور از احساسات اغراق شده شده به بیان سرگذشت شخصیت اصلی با لحن و زبانی ساده می‌پردازد. لحنی که صداقت عنصر اصلی آن است و این موضوع در مصاحبه‌های دوستان و استادان مریم به خوبی قابل درک است.

از سوی دیگر مستندها عمدتا در ورود به بخش خصوصی و غیر لازم سوژه‌های خود افراطی عمل می‌کنند که این مستند در این مسئله نیز حریم را حفظ کرده و از دادن اطلاعات غیر ضروری و نامفیدِ زندگی شخصیت میرزاخانی پرهیز می‌کند. هر چند که در تصاویر و فیلم‌های آرشیوی و شخصی میرزاخانی به شخصیت متواضع و فروتن او در مواجهه با جایگاهش پی می‌بریم. طوریکه خانواده میرزاخانی بعد از برنده شدن مدال فیلدز ریاضیات دخترشان از اخبار متوجه این موفقیت بسیار مهم می‌شوند و وقتی از مریم دلیل نگفتن این کامیابی بزرگ را می‌پرسند او به این اشاره دارد که چیز خاصی نبوده و صرفا جایزه‌ای برنده شده است.

واکاوی شخصیت در این مستند به‌دلیل درونگرا بودن مریم از زیاده گویی به دور است و کارگردان با روایتی مطمئن از دوستان، پرده از کاراکتر پرتلاش و محجوب مریم بر می‌دارد. کارکردی که مستندها در رویارویی با شخصیت های برجسته و بزرگ دارند، خیلی مهم است که کارکردی راستین و واقع گرایانه داشته باشد نه نمایشی، که این امر نیز در مستند مریم میرزاخانی – اسرار سطح مراعات شده است.

ما پرتره‌ای از یک انسان افتاده اما نابغه، خاشع اما دانشمند و بانویی قوی و استوار در چالش‌های زندگی می‌بینیم که در مقابل ناملایمات و بی توجهی های مسئولان خاموش است و تمام تمرکز و هدف‌اش را بر گسترش علم و نشر دانش گذاشته است. او با تمام وجود در خدمت بشری نامهربان است و اجازه نمی‌دهد به هیچ عنوان گزاره‌های پیش پا افتاده‌ای همچون افتادن در دامِ ایدئولوژی‌ها ذره‌ای به آرمان‌های بزرگ و پاکش خدشه‌ای وارد کند.

همین روحیه بزرگ و فرا جغرافیایی اوست که جایگاه او را نزد همگان جدا از مکشوفات علمی‌اش والا نگه می‌دارد. زنان در ایران برتری ویژه‌ای ندارند پس باید تلاش کنند تا موقعیت اجتماعی بهتری به‌دست بیاورند.

میرزا خانی احساس‌اش در حل نه‌تنها مسائل ریاضی بلکه مشکلات زندگی را با ما به اشتراک می‌گذارد. حس بسیار خوبی پشت حل کردن مسائل وجود دارد، بسیار سخت تلاش می‌کنید و راه‌حل را نمی‌توانید پیدا کنید و یک دفعه میگویید آهان همینه! مریم میرزاخانی می‌توانست و می‌خواست این اشتیاق را به همه نشان دهد.

او به‌جای اینکه فقط سعی در درک مفاهیم داشته باشد، تلاش می‌کرد تعامل بین چیزها را درک کند و به جایی رسیده بود که یک مشکل را از چند روش مختلف حل می‌کرد و این راز موفقیت‌اش علاوه‌بر هوش و سخت کوشی‌اش بود. مریم میرزاخانی به حق سمبل امید در نسل جوان زنان ایرانی است و به خوبی نشان داد که کسب علم و موفقیت در عرصه جهانی محدود به مرز و زمان و جنسیت نیست.